مقدمه
اجرایی شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه رژیم ولایی نه تنها پیامدهای سیاسی، بلکه تأثیرات عمیقی بر رفتار بازیگران اقتصادی خواهد داشت. این مقاله با بهره‌گیری از نظریه انتظارات عقلانی و نظریه شوک‌های خارجی در اقتصاد باز، واکنش سرمایه‌گذاران، تولیدکنندگان، بنگاه‌های کوچک و خرد، توزیع‌کنندگان، مصرف‌کنندگان و صادرکنندگان نفتی و غیرنفتی را بررسی می‌کند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که این رخداد موجب فرار سرمایه، رکود تولید، ورشکستگی گسترده بنگاه‌های کوچک، رانتی‌شدن شبکه توزیع، سقوط صادرات و فشار شدید تورمی بر مصرف‌کنندگان خواهد شد.
همچنین قرار گرفتن نام رژیم ولایی ذیل پاراگراف ۷ منشور ملل متحد به معنای بازگشت ایران به وضعیت «تهدیدکننده صلح و امنیت بین‌المللی» است. این اقدام ابزار حقوقی و دیپلماتیک لازم برای بازگشت تحریم‌های فراگیر سازمان ملل را فعال می‌کند و موجب مشروعیت‌بخشی به تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده و اروپا نیز خواهد شد. در چنین شرایطی، واکنش بازیگران اقتصادی داخلی را باید در چارچوب نااطمینانی شدید، محدودیت‌های تجاری و مالی، و انتظارات منفی از آینده اقتصاد تحلیل کرد.
چارچوب نظری
نظریه انتظارات عقلانی (Rational Expectations Theory):
بر پایه این نظریه، بازیگران اقتصادی با بهره‌گیری از اطلاعات موجود، آینده را پیش‌بینی و رفتار خود را بهینه می‌سازند. از این رو، خبر اجرای مکانیسم ماشه به‌سرعت موجب تغییر جهت تصمیمات اقتصادی در سرمایه‌گذاری، تولید، مصرف و تجارت می‌شود.
نظریه شوک‌های خارجی در اقتصاد باز (External Shock Theory):
بنا به این نظریه اقتصادهای وابسته به تجارت و منابع خارجی، در برابر شوک‌های بیرونی مانند تحریم‌ها، دچار بی‌ثباتی عمیق در متغیرهای کلان (نرخ ارز، تورم، رشد اقتصادی) می‌شوند. مکانیسم ماشه نمونه بارز چنین شوکی است که می‌تواند بنیان‌های اقتصاد ایران را متزلزل سازد.
تحلیل واکنش بازیگران
۱. سرمایه‌گذاران
واکنش: خروج سرمایه‌های داخلی و توقف ورود سرمایه خارجی.
پیامد: فرار سرمایه، کاهش تشکیل سرمایه ثابت و تعمیق رکود.
۲. تولیدکنندگان
واکنش: کاهش واردات مواد اولیه و فناوری، افت ظرفیت تولید.
پیامد: تعطیلی خطوط تولید، رشد بیکاری، کاهش صادرات غیرنفتی.
۳. بنگاه‌های کوچک و خرد (SMEs)
واکنش: از دست رفتن نقدینگی، وابستگی به قاچاق و اقتصاد غیررسمی.
پیامد: ورشکستگی گسترده و خروج از بازار.
۴. توزیع‌کنندگان
واکنش: حرکت به سمت مسیرهای غیررسمی واردات، احتکار و سفته‌بازی.
پیامد: افزایش فساد و تشدید نابرابری رانتی.
۵. مصرف‌کنندگان
واکنش: هجوم به بازار ارز، طلا و کالاهای اساسی.
پیامد: فشار تورمی، افت قدرت خرید و تعمیق فقر.
۶. صادرکنندگان نفتی و غیرنفتی
صادرکنندگان نفتی
واکنش: به دلیل قرار گرفتن رژیم ولایی ذیل پاراگراف ۷، تمامی معاملات رسمی نفت ایران تحریم می‌شود؛ شرکت‌های بیمه، کشتیرانی و بانک‌ها از همکاری خودداری می‌کنند. صادرات به کانال‌های غیررسمی و قاچاقی منتقل خواهد شد.
پیامد: کاهش شدید درآمدهای ارزی دولت، افزایش هزینه‌های دور زدن تحریم‌ها، کاهش سهم ایران در بازار جهانی انرژی.
صادرکنندگان غیرنفتی
واکنش: دشواری در دسترسی به شبکه بانکی جهانی، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و بیمه، افت تقاضای جهانی برای کالاهای ایرانی به دلیل ریسک تحریم ثانویه.
پیامد: کاهش صادرات صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی؛ فشار بر واحدهای تولیدی وابسته به ارز صادراتی؛ تشدید کسری تجاری غیرنفتی.
نتیجه‌گیری
اجرایی شدن مکانیسم ماشه و قرار گرفتن رژیم ولایی ذیل پاراگراف ۷ منشور ملل متحد، اقتصاد ایران را در معرض شوک چندلایه قرار می‌دهد. واکنش‌های بازیگران مختلف نشان می‌دهد که پیامدهای این رخداد عبارت‌اند از:
فرار سرمایه و توقف سرمایه‌گذاری مولد،
رکود تولید و افزایش بیکاری،
ورشکستگی گسترده بنگاه‌های کوچک،
رانتی‌شدن شبکه توزیع و گسترش فساد،
افت صادرات نفتی و غیرنفتی و کاهش شدید درآمد ارزی،
تشدید تورم، کاهش قدرت خرید و افزایش فقر.
از منظر نظری، این تحولات مصداق بارز واکنش انتظارات عقلانی و تأثیر شوک خارجی بر یک اقتصاد وابسته تک محصولی رانتی و شکننده است. بنابراین، پیام اصلی این یادداشت آن است که اجرائیی شدن مکانیسم ماشه نه‌تنها یک تهدید سیاسی، بلکه یک بحران ساختاری اقتصادی خواهد بود که ابعاد آن تمام سطوح بازیگران داخلی را دربرمی‌گیرد.
عظمایِ آویزان، مهران رفیعی
