مقاومت منفعل

مقاومت منفعل به رفتارهای روزمره‌ای اطلاق می‌شود که شهروندان برای دور زدن سیاست‌های رسمی و بقا در شرایط سخت اقتصادی انجام می‌دهند. فعال شدن مکانیسم ماشه این روندها را تشدید می‌کند:

رشد اقتصاد غیررسمی و قاچاق کالا؛

کاهش مشارکت در نهادهای رسمی حکومتی؛

گسترش بی‌اعتمادی اجتماعی و سرمایه اجتماعی منفی.

مطالعات James C. Scott درباره «مقاومت‌های روزمره» نشان می‌دهد که این اشکال اگرچه کم‌هزینه و پنهان هستند، اما به فرسایش مشروعیت رژیم کمک می‌کنند و در بلندمدت می‌توانند به اعتراض‌های آشکارتر تبدیل شوند.

مقاومت مدنی سازمان‌یافته

گروه‌های مدنی، سندیکاها، و شبکه‌های فعالین دانشگاهی مهم‌ترین بازیگران این حوزه هستند. بازگشت تحریم‌ها دو اثر متضاد دارد:

۱. تقویت انگیزهٔ مقاومت: فشار اقتصادی معیشتی باعث می‌شود این گروه‌ها برای بیان مطالبات صنفی (افزایش دستمزد، بهبود شرایط کار، تأمین خدمات) فعال‌تر شوند.

۲. تضعیف منابع سازمانی: کمبود منابع مالی و خطر سرکوب امنیتی توان سازماندهی این گروه‌ها را محدود می‌کند. به‌ویژه تجربه نشان داده که دولت در شرایط بحران اقتصادی با سیاست کوپنی کردن توزیع مایحتاج عمومی و سرکوب گزینشی، فعالان کلیدی را هدف قرار می‌دهد .

مقاومت فعال

اعتراضات خیابانی، اعتصابات گسترده و کارزارهای سیاسی آشکار، بالاترین سطح ریسک را دارند. پیامدهای مکانیسم ماشه در این حوزه به شکل سناریویی قابل بررسی است:

سناریوی انسداد و سرکوب: رژیم با اتکا به گفتمان «تهدید خارجی» سرکوب را تشدید کرده و اعتراضات گسترده مهار می‌شود؛ در نتیجه مقاومت منفعل غالب می‌شود .

سناریوی اعتراض‌های معیشتی پراکنده: شوک تورمی ناگهانی منجر به موج‌های اعتراضی می‌شود (نمونه مشابه: آبان ۱۳۹۸) اما انسجام سازمانی ضعیف مانع تبدیل آن به جنبش سراسری می‌گردد.

سناریوی شکاف مقامات حکومتی: فشار خارجی می‌تواند منجر به شکاف درون حاکمیت و فرصت برای اپوزیسیون داخلی و خارجی شود؛ در این صورت، مقاومت فعال شانس بیشتری برای گسترش می‌یابد .

تفاوت اثر بر گروه‌های اجتماعی

طبقات فرودست: بیشترین آسیب اقتصادی و بیشترین انگیزهٔ اعتراض؛ اما توان سازمانی محدود.

طبقهٔ متوسط: گرایش به مقاومت سیاسی و مدنی؛ مشارکت آن‌ها وابسته به برآورد هزینه‌ـ‌فایدهٔ سرکوب است.

سندیکاهای کارگری غیر رسمی: ظرفیت بالقوهٔ بالای بسیج؛ اما زیر فشار امنیتی و مالی شدیدی قرار دارند که فعالیت های آنها را محدود می کند.

زنان و جوانان: ترکیب مطالبات هویتی و اقتصادی؛ بیشترین حضور در اعتراضات خیابانی است.

مقامات حکومتی: میان ترس از سقوط و فشار برای انسجام، ممکن است دچار شکاف یا همگرایی بیشتر شوند.

نتیجه‌گیری

فعال شدن مکانیسم ماشه، فشار اقتصادی و سیاسی بر شهروندان ایران را به شکل چشمگیری افزایش داده و پیامدهای عمیقی بر اشکال مختلف مقاومت مدنی و اجتماعی در برابر رژیم ولایی خواهد داشت. مقاومت منفعل احتمالاً به‌طور گسترده‌تر در زندگی روزمره شهروندان بروز می‌کند، مقاومت مدنی سازمان‌یافته با دوگانهٔ انگیزه/کمبود منابع مواجه خواهد شد، و مقاومت فعال در سناریوهای مختلف از سرکوب شدید تا فرصت‌های ناشی از شکاف مقامات حکومتی نوسان خواهد کرد. بدین ترتیب همزمان با محدودیت ها فرصت های جدیدی برای مقاومت مدنی و درونزا خلق خواهد شد.