نمونه روشن این سازوکار را در جنگ دوازده‌ روزه نیز می‌توان دید. در تجربه جنگ، حتی جامعه ناراضی هم از «تحرک سیاسی» به سمت «پناه گرفتن» و «مدیریت خانواده» می‌رود. خیابان ناامن‌تر به نظر می‌رسد، انرژی روانی کاهش می‌یابد و ترس از بی‌ثباتی پس از هر تحول سیاسی یا امنیتی بزرگ پررنگ‌تر می‌شود. در چنین شرایطی، حس بقا باعث می‌شود توان تحمل روزمره قابل اطمینان‌تر از ریسک خیابان و بی‌ثباتی به نظر برسد؛ بنابراین ترجیح، انتظار و احتیاط می شود، نه حرکت فراگیر.

مشکل آنجاست که اپوزیسیون نیز، به‌جای شکستن این چرخه، گاه ناخواسته مکمل آن می‌شود. تا زمانی که جناح‌های اپوزیسیون، درگیر تقابل، تفرقه، شعار و احساسات باشند، و نه برنامه و ایجاد اطمینان، حرکت فراگیر شکل نمی‌گیرد. این تقابل‌ها در میان مردم اعتماد تولید نمی‌کند، بلکه ترس می‌آفریند. جامعه وقتی دعوا و تخریب متقابل می‌بیند، به این نتیجه می‌رسد که حتی اگر رژیم تضعیف شود، فردای پس از آن می‌تواند میدان حذف و جنگ قدرت باشد. تفرقه در رأس، در کف جامعه ترس تولید می‌کند و حس بقا را علیه هر ریسک بزرگ فعال می‌سازد.

حتی اگر نیرویی ادعا کند که به‌تنهایی قادر به تغییر معادله سیاسی است، باز هم موظف است چشم‌انداز روشنی از فردای پس از تغییر ارائه دهد؛ نه فقط درباره اداره کشور، بلکه درباره نحوه مواجهه با سایر نیروهایی که امروز نفی می‌کند. تهمت و تخریب رقبا لزوما اعتماد نمی‌سازد. جامعه می‌خواهد بداند فردا میدان قانون و رقابت است یا میدان حذف و انتقام، و نیروی مدعی چگونه تکثر سیاسی و اجتماعی را مدیریت خواهد کرد.

در اینجا مفهوم «اعتماد جمعی» اهمیت پیدا می‌کند. جامعه با شنیدن وعده‌ها حرکت نمی‌کند؛ با دیدن یک باور مشترک به امکان موفقیت حرکت می‌کند. فرد زمانی ریسک می‌کند که احساس کند تنها نیست و حداقلی از هماهنگی و قابلیت هدایت وجود دارد. بدون اعتماد جمعی، «باور به امکان پیروزی» از سطح آرزو فراتر نمی‌رود.

گام بعدی، پایین آوردن «هزینهٔ ادراک‌شدهٔ ریسک» است؛ یعنی تبدیل خطرِ مبهم به خطرِ قابل مدیریت. وقتی ریسک مبهم باشد، جامعه عقب می‌نشیند. هنگامی که مسیر، قواعد و حداقل تضمین‌ها روشن شود، همان جامعه جسارت پیدا می‌کند. کاهش هزینهٔ ریسک با شعار به دست نمی‌آید، بلکه با سازوکار حاصل می‌شود؛ سازوکار هماهنگی، ارتباط قابل اعتماد، جلوگیری از خشونت، و مهم‌تر از همه، سازوکاری برای اداره «روز بعد».

اینجاست که مفهوم «نقطهٔ صفر» معنا پیدا می‌کند. نقطهٔ صفر لحظه‌ای است که توان اداره سراسری و فرماندهی مؤثر حکومت به‌طور جدی و برگشت‌ناپذیر مختل می‌شود و یک پنجرهٔ کوتاه خلاء قدرت شکل می‌گیرد. در آن لحظه، پرسش اصلی این نیست که مردم چه می‌خواهند؛ پرسش این است که فردای آن روز کشور چگونه اداره می‌شود، امنیت چگونه حفظ می‌شود، اقتصاد چگونه از شوک اولیه عبور می‌کند و خدمات حیاتی چگونه ادامه می‌یابد. پاسخ روشن به این پرسش‌هاست که اعتماد می‌سازد و ریسک مبهم را به ریسک قابل محاسبه تبدیل می‌کند.

اما رسیدن به نقطهٔ صفر و عبور از آن بدون «روایت مشترک» دشوار است. تا زمانی که ناراضیان هر کدام روایت جداگانه‌ای از مشکل و آینده داشته باشند، نارضایتی‌ها کنار هم می‌ماند و روی هم جمع نمی‌شود. روایت مشترک به معنای یکدست‌سازی ایدئولوژیک نیست، بلکه به معنای توافق بر حداقل‌هاست: امنیت عمومی، تداوم خدمات حیاتی، جلوگیری از انتقام، قواعد رقابت سیاسی و نقشه راه روشن گذار.

در نهایت، اگر اپوزیسیون به دنبال حرکت فراگیر است، باید «حس امنیت» ایجاد کند، نه برعکس. این امنیت فقط امنیت فیزیکی نیست، بلکه امنیت روانی و نهادی است. ادعا باید با عمل هم‌خوان باشد. و اینجاست که نقش تکنوکرات‌های ملیِ مسئول و قاطع تعیین‌کننده می‌شود. تکنوکرات‌ها پیام «اداره‌پذیری» را نمایندگی می‌کنند و نشان می‌دهند پس از تغییر، کشور بی‌صاحب نمی‌ماند. مهم‌تر از آن، می‌توانند برنامهٔ رسیدن به نقطهٔ صفر را روشن کنند؛ نه با شعار، بلکه با مسیری مدیریت‌پذیر و قابل اجرا.

مانع اصلی امروز کمبود خشم نیست، کمبود اطمینان است. اگر نیروهای تغییر می‌خواهند حس بقا را از ترمز به محرک تبدیل کنند، باید آینده را از «نامعلوم» به «مدیریت‌پذیر» بدل کنند. اپوزیسیون اگر می‌خواهد رژیم را در زمین خودش شکست دهد، باید دقیقاً نقطهٔ قوت آن را هدف بگیرد: مهندسی ترس. راه روشن است؛ ساختن اعتماد، نه تشدید تفرقه، و جایگزینی برنامه به‌جای تخریب یکدیگر.

دیوید اعتباری نویسنده کتاب «فراتر از ایدئولوژی: نقشه راه فن سالارانه بسوی ایرانی آزاد»، از بنیانگذاران سازمان Stop Child Executions و از نظریه‌پردازان گذار ساختارمند، دموکراتیک و فن‌سالار در ایران است.

*این یادداشت با تکیه بر گفت‌وگو با هموطنان داخل کشور تهیه شده است.