شبکه‌های اجتماعی، مرتضی کاظميان

شبکه‌های اجتماعی محصول سلسله اعمالی هستند که از طريق آن ها گروه‌ها و افراد درگير در يک جنبش، به انتخاب مخاطبان يا همراهان خود و يا انتخاب عضويت‌های چندگانه می‌پردازند. شبکه‌هايی که اين‌گونه سامان می‌يابند، به نوبه‌ی خود بر تحولات متوالی در عمل جمعی تاثير می‌گذارند

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

mortezakazemian@yahoo.com

منظور از «شبکه‌های اجتماعی» (Social Networks) چيست و آنها واجد چه تاثيراتی بر تحولات اجتماعی هستند؟ ذيل بحث‌هايی که در مورد «جنبش‌های اجتماعی» مطرح می‌شود، پژوهشگران علوم سياسی و جامعه شناسی، از مفهومی به‌نام «شبکه‌های اجتماعی» سخن می‌گويند. اين شبکه‌ها، در سامانی از روابط و نظامی از مناسبات نزديک و همدلانه، محقق می‌شوند که تاثيراتی فراتر از عمل سياسی را موجب می‌شوند. فعاليت‌های خويشاوندی و تعامل‌های فاميلی، دوستانه، مذهبی، و يا جماعتی و محلی و هنری و حتی همسايگی و هم‌کاری و ...، نظامی از روابط را سامان می‌دهند که به ميزان زيادی در مقابل تهديدها و سرکوب‌ها، نفوذناپذير و مصون می‌مانند. از طريق همين پيوندهاست که فعالان اجتماعی، برداشت‌ها و نگرش‌های ويژه‌ای از جهان را در خود پرورش می‌دهند؛ اطلاعات و حداقل شايستگی‌های لازم را برای عمل جمعی کسب می‌کنند؛ از تجربيات کسانی که قبلا درگير بوده‌اند درس می‌آموزند؛ و نيز، از انگيزه و فرصت‌های لازم برای کنش جمعی پرخوردار می‌شوند.

حضور افراد در شبکه‌های اجتماعی، احتمال مشارکت‌ها و کنش‌های اجتماعی را در افراد افزايش می‌دهد. شبکه‌های اجتماعی همچنين به‌مثابه‌ی بستری، بعد احساسی روابط ابتدايی و اجتماع‌گرايانه را به کنش اجتماعی هدفمند، پيوند می‌زند. بديهی به نظر می‌رسد که هرچه پيوند افراد و اعضا در شبکه‌ها، بيشتر و انبوه‌تر باشد، همراهی و تعاملات همدلانه و نزديکی ديدگاه‌ها و حرکت همسو و مشترک، محتمل‌تر خواهد شد.

نقش و تاثير شبکه‌ها در تقويت مشارکت، نبايد موجب شکل‌گيری اين فرض قطعی شود که هر نوع پيوندی با جامعه، به‌گونه‌ای يکسان، موجب عمل جمعی می‌شود. به‌بيان ديگر، صرف ادغام شبکه‌های فردی در انجمن‌های داوطلبانه يا به‌طور کلی، ادغام در جامعه را نبايد به خودی خود، عامل مشارکت تلقی کرد. شرکت هميارانه تنها در صورتی به عمل منجر می‌شود که فرهنگ جامعه، ايجادکننده‌ی عمل جمعی باشد. همچنين، پيوندهای اجتماعی تنها هنگامی در بسيج افراد اهميت خواهند داشت که اکثريت جامعه بر اين باور باشند که محيط‌های سازمانی برقرارکننده‌ی اين پيوندها، با قضيه يا هدف و خواست مورد نظر مردم، نزديک هستند. به‌‌عبارت ديگر، آنچه احتمالا مشارکت را تقويت می‌کند عبارت است از انتساب و همذات‌پنداری ذهنی قوی با يک هويت خاص که به‌وسيله‌ی پيوندهای سازمانی يا فردی نيز تقويت شده است.

اهميت شبکه‌های اجتماعی برای عمل جمعی، به مرحله‌ی عضوگيری کنشگران منفرد، محدود نيست؛ برعکس، فعالان با مشارکت در حيات يک جنبش _و به‌ويژه در حيات سازمان‌های گوناگون‌اش_ کانال‌های ارتباطی جديدی ميان سازمان‌های گوناگون ايجاد می‌کنند و فضا را برای کنش مشترک، بسط و ارتقاء می‌دهند. وابستگی‌ها و تعاملات متعدد نقش مهمی در پيوند دادن حوزه‌های مختلف جنبش ايفا می‌کنند. افراد با شرکت در سامان چند سازمان و برقراری ارتباط با فعالان و حاميان آن، زنجيره‌هايی از روابط اجتماعی ويژه و قابل توجه، ايجاد می‌کنند.

از منظری ديگر، در يک شبکه‌ی اجتماعی، افراد هم اهداف سياسی و هم اهداف شخصی (غايات معطوف به خودتحقق بخشی شخصی) را پيگيری می‌کنند، و البته با ديگر افراد و سازمان‌ها تعاملی چندگانه برقرار می‌نمايند. ضمن اين‌که، تماس‌ها و ارتباط‌های شخصی، چونان وسيله‌ای برای پيوند دادن سازمان‌ها و گروه‌ها ايفای نقش می‌کنند. عضويت‌های متعدد و چندگانه و متداخل، افزون بر چرخش سريع‌تر و گسترده‌تر اطلاعات، روند تصميم‌گيری را تسريع و تسهيل می‌کند. به‌خصوص در شرايطی که هماهنگی‌های رسمی ميان سازمان‌ها وجود ندارد، اين پيوندها موجب همراهی و همگامی و تصميم‌گيری‌های غيررسمی ميان رهبران می‌شود. عضويت‌های چندگانه، موجب افزايش احساس اعتماد متقابل نيز می‌شود و کدورت‌ها و سوء‌تفاهم‌ها را به حاشيه می‌راند. قابل اشاره است که وابستگی‌های متعدد و گوناگون و عضويت‌های چندگانه به‌مثابه‌ی کريدوری ارزشمند و کارآ برای ارتباط و تعامل با محيط اجتماعی نيز ايفای نقش می‌کنند.

شبکه‌های اجتماعی هم به‌عنوان الزامات عمل و پيش‌شرط‌های کنش اجتماعی، و هم به‌عنوان محصولات عمل، قابل تامل و تحليل هستند. به‌تعبير ديگر، شبکه‌های اجتماعی محصول سلسله اعمالی هستند که از طريق آنها گروه‌ها و افراد درگير در يک جنبش، به انتخاب مخاطبان يا همراهان خود و يا انتخاب عضويت‌های چندگانه می‌پردازند. شبکه‌هايی که اين‌گونه سامان می‌يابند، به نوبه‌ی خود بر تحولات متوالی در عمل جمعی تاثير می‌گذارند.

گفتنی است شبکه‌ها لزوما" محصول يک استراتژی آگاهانه نيستند. شکل خاص شبکه‌ها نتيجه‌ی برنامه‌ريزی سنجيده نيست بلکه تا حدی نتيجه‌ی انتخاب‌های موقتی و اتفاقی است. از ياد نبايد برد که پيوندهای شخصی کنشگران و تعاملات آزاد ميان افراد و سازمان‌ها، جزء مهمی از ساختارهای جنبش و ايجاد شبکه اجتماعی است. زمان، انرژی، انگيزه، و ميزان مخاطره‌ی اقدام و کنش اجتماعی، مولفه‌هايی هستند که بر تصميم و اقدام فرد، و طبيعتا" بر سامان يافتن شبکه‌های اجتماعی اثرگذار هستند. قابل اشاره است که ترکيب اجتماعی کسانی که گروه محوری يک جنبش را تشکيل می‌دهند، شامل درصد بالايی از اقشار اجتماعی متوسط و بالاست؛ اقشاری که موقعيت اجتماعی حاشيه‌ای را نمی‌پذيرند. همچنين جوانان و مجردها، نسبت به ميانسالان و متاهل‌ها، از انگيزه و انرژی و شور و ريسک‌پذيری بيشتری برخوردار هستند.

نکته‌ی مهم و قابل اشاره‌ی آخر، شايد همين باشد که «کنشگران انسانی» و نقش اراده و خواست و انگيزه و شور «انسان» به‌مثابه‌ی کنشگر، مهم‌ترين نقش را در سامان دادن شبکه‌های اجتماعی و ميزان اثربخشی و افزايش احتمال توفيق و تاثيرگذاری آن در روند نيل به اهداف و مطلوب‌ها، ايفا می‌کند.