اقتصاد سوگواری، عمادالدين باقی

اساس اين تحقيق در بيان نظریه هم‌آغوشی حوزه‌های عرفی و قدسی، دين و دنيا و امور لاهوتی و ناسوتی و نقد تصور رايج حقيقی‌دانستن دوگانه‌بينی در اين عرصه است. اين تحقيق در ادامة نوشته‌های ديگر نگارنده و مطالعات تجربی برای نشان‌دادن اعتباری‌بودن اين تفکيک بوده و اين‌بار موضوع سوگواری‌ها را برای اثبات تجربی نظریة خويش برگزيده است

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

چکيده
اساس اين تحقيق در بيان نظریة هم‌آغوشی حوزه‌های عرفی و قدسی، دين و دنيا و امور لاهوتی و ناسوتی و نقد تصور رايج حقيقی‌دانستن دوگانه‌بينی در اين عرصه است. اين تحقيق در ادامة نوشته‌های ديگر نگارنده و مطالعات تجربی برای نشان‌دادن اعتباری‌بودن اين تفکيک بوده و اين‌بار موضوع سوگواری‌ها را برای اثبات تجربی نظریة خويش برگزيده است. بخشی از تحقيق در زمينة وسايل سوگواری است و می‌خواهد نشان دهد که ناب‌انگاری دربارة کنش‌های مذهبی و برچسب قدسی‌زدن صِرف به آن با واقعيت اجتماعی هم‌خوانی ندارد و در واقعيت اجتماعی امور قدسی کاملاً از امور دنيوی منتزع نيستند، چنان‌که سوگواری‌ها با وجود جلوة مذهبی و معنوی خود به‌شيوه‌های گوناگونی با زندگی مردم پيوند دارند. از جمله اينکه گردش مالی عظيمی‌ در پشت سوگواری‌ها نهفته است که در دوام اين کنش مؤثر است.

واژگان کليدی:
عرفی،قدسی،اعتباری و حقيقی،دوآليسم، سکولاريزم، سکولاريزاسيون،ابزار سوگواری، پول، طبقه، نذر، وقف
پرچم، پرده، کتيبه‌، پلاکارد، پوستر، شمايل‌ها، چفيه، رخت ماتم، پوشاک تعزيه، خيمه،سنج، دهل، طبل، کرنا، شيپور،
شمشير، خنجر، سپر، زره، علم، علامت، زنجير

مقدمه
اين مقاله بخشی از پژوهشی گسترده دربارة ابعاد مختلف سوگواری‌های مذهبی با تکيه بر مراسم محرم است که با رويکرد مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی انجام شده است. اين تحقيق با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده است. درازای تاريخی و پهنة بزرگ جغرافيايی سوگواری‌های محرم باعث شده آثار زيادی در اين باب به رشتة تحرير درآيد، اما اين منابع غالباً دارای مضامين تکراری يا ملفوف به شيفتگی بوده‌اند و رويکردهای بدون حب و بغض در آن‌ها غايب است. شدت اثرگذاری حادثة عاشورا حتی کسانی را که کوشيده‌اند از داوری ارزشی بپرهيزند مصون نگذاشته است. دسترسی به برخی داده‌ها با مشکلاتی ازجمله بی‌اعتمادی روبه‌رو بوده است. بازاريان به دليل نگرانی از اينکه مبادا اين تحقيق پوششی از جانب مأموران مالياتی باشد به سختی تن به گفتگو داده يا ترشرويی کرده‌اند. بنابراين برای جلب اعتماد بايد از ترفندهای مختلفی استفاده می‌شد. تنها کسانی که نويسنده را می‌شناختند همکاری مطلوب نشان می‌دادند. اينکه مراسم تاسوعا و عاشورا سالی يکبار برگزار می‌شود سبب شد محقق نتواند هرسال به بيش از يک شهر برای مطالعه سفر کند، لذا بخشی از کار ميدانی به اجبار موکول به فرارسيدن زمان بعدی و در نتيجه طولانی‌شدن زمان تحقيق شد.

پرسش‌ها
پرسش‌های متعددی برای کل اين تحقيق وجود دارند. برخی از تحقيقات اجتماعی انجام‌شده حاکی از سير نزولی گرايش‌های مذهبی است، اما گرايش به سوگواری‌های مذهبی روندی معکوس را نشان می‌دهند. دليل اين تفاوت‌ها چيست و راز و دليل دوام کنش‌های مذهبی در ميان تودة مردم که اوج آن در محرم مشاهده می‌شود چه بوده است؟

فرضيات
برخی از فرضيات تحقيق: ۱- کارکردهای پاره‌ای از مناسک در زندگی روزمره > دليل دوام آن‌هاست.۲- و همچنين بدفهمی مزمن دوگانه‌پنداری عرصه‌های عرفی و قدسی و ماديت و معنويت > دليل درک اشتباه در مورد ميزان و کيفيت گرايش به امور مذهبی است.

چارچوب نظری
مبنای نظری اين تحقيق نظریة هم‌پيوندی و يگانگی مقولات عرفی و قدسی است. اين نظريه پيشتر در سال‌های ۱۳۷۷ و ۱۳۸۴ منتشر شده است. چکيدة نظريه اين است که دوآليسم امر عرفی و قدسی، اعتباری است نه حقيقی و متغيرهای دينی مستقل از امر دنيوی وجود ندارند و امور مقدس و نامقدس و عرفی و قدسی درهم تنيده‌اند (ر.ک باقی، ۱۳۷۷و۱۳۸۳). همة صورت‌های معنوی و مذهبی در بطن خود يا پس پشت خود واجد سائقه‌های مادی نيز هستند. هيچ صورت نابی وجود ندارد و ماديت و معنويت در ميان انسان‌ها بسان جسم و جان‌اند و اصيل‌انگاشتن يکی و غيراصيل ديدن ديگری افتادن در دام دوگانه‌پنداری است. سکولاريزاسيون فرايند تقدس‌زدايی است. اما در اين بحث معنای اولیة سکولاريسم(دنيوی کردن دين و از آسمان به زمين آوردن قوانين زندگی) را مدنظر داريم. سپس يک فرآيند مکرر و دائمی تجسدبخشيدن به امور ماوراءالطبيعی با حفظ درون‌مایة قدسی و معنوی آن يا ادغام صُوَر مادی و معنوی را و اين متفاوت از سکولاريزاسيون است. زيرا سکولاريزاسيون مشتمل بر فرآيند تبديل قدسی به عرفی و غيردينی‌شدن است(ر.ک اينگلهارت، ۱۳۸۷). يعنی ثنويتی که پيشتر گفته شد در آن مفروض است و تنها نوعی جايگزينی، انتقال يا استحاله از سپهر قدسی به سپهر عرفی رخ می‌دهد. از آنجا که محتمل است کاربست آن اصطلاحات بدفهمی‌هايی در پی داشته باشد از تعبير فرآيند دائمی تبديل وجهة قدسی و معنوی به وجهة مادی و ادغام آن‌ها استفاده می‌کنيم.
فرهنگ‌شناسان فرهنگ را به دو مقولة مادی و غيرمادی تقسيم می‌کنند (روح‌الامينی، ۱۳۷۲: ۲۴؛ دقتی، ۱۳۸۷: ۸۸ و ۸۹). بر اين سياق مذهب نيز مقوله‌ای فرهنگی شامل دو جنبة مادی و غيرمادی است. جنبة غيرمادی آن عبارت است از نُرم‌ها، باورها و ارزش‌ها. جنبة مادی آن بقاع متبرکه، زيارتگاه‌ها، اشيای مقدس و ابزار و وسائل جشن و سوگ مذهبی‌اند. اين تعريفِ دوبخشی و دوگانه‌بودن جنبه‌های مادی و معنوی، خود عاملی برای تقويت دوگانه‌پنداری عرفی-قدسی است. مطالعة دقيق رفتار توده در حوزة مذهب نشان می‌دهد که آنان بيشتر ميل به زمينی‌کردن مفاهيم مذهبی دارند. بشر همواره در پی قابل‌فهم‌کردن و عينی‌ساختن امور ماوراءالطبيعی بوده است. درکی که تودة مردم از خدا دارند از طريق تشبيه به موجودات قابل گنجايش در ذهن آنان است و برايش چشم و گوش و دست و مکان تصور می‌کنند. آرامگاه‌ها و مکان‌هايی باشکوه را برای لمس‌کردن و بوسيدن و توسل‌کردن و نيايش با اقبال خود رونق می‌بخشند. خدای توده با خدای فيلسوفان هميشه تفاوت داشته است. خدای فيلسوفان و متکلمان خدايی است که بايد خارج از گنجايش فهم عادی آن را درک کرد، اما خدای توده همان است که به آدمی شبيه‌تر است: از او عصبانی می‌شوند، با او قهر و آشتی می‌کنند، مصيبت‌ها و زلزله و شرور را به خشم او نسبت می‌دهند، از او تغيير تقدير را می‌خواهند و اگر دعايشان را اجابت نکند از فرمانش سرپيچی می‌کنند. از منظر اين پژوهش، رفتار مزبور (تبديل امور ماوراءالطبيعی به مظاهر مادی و عينی) در واقع رفتاری شبه غريزی در ميان تودة مردم است. خواص و نخبگان مذهبی و فيلسوفان گويی بيشتر ميل به انتزاعی‌کردن امور و ذهنی کردن آن‌ها دارند. در روان‌شناسی برای رفتار غريزی ويژگی‌هايی برمی‌شمرند. مهم‌ترين آن‌ها اين است که رفتارهای غريزی از الگويی مشابه، معين و قابل پيش‌بينی پيروی می‌کنند و معطوف به هدف‌اند (کرين، ۱۳۹۰: ۷۰-۷۱). در روان‌شناسی نظریة غريزه جای خود را به سائق‌ها داد (هيلگارد، ۱۳۷۸: ۵۱۲-۵۱۰). منظور از رفتار غريزی در اينجا عبارت است از يک نيروی درونی پايدار. براساس ويژگی‌هايی که در روان‌شناسی برای رفتار غريزی ذکر شده است، در جامعه‌شناسی نيز به رفتاری که دارای دو ويژگی ثبات و دوام باشد غريزی می‌گويند (شريعتی، ۱۳۶۱: ۱۲). هدف مقالة حاضر اين بوده که نشان دهد تاريخ دراز بت‌پرستی از آغاز زندگی بشر و بازتوليد اشکال مختلف آن مانند زيارتگاه‌ها و پديده‌های مادی و زمينی، حتی پس از ابلاغ توحيد و يکتاپرستی، ميل و رفتاری بادوام يا الگوی رفتاری مشابهی در تجسدبخشيدن به خدا و موجوادت آسمانی و دينی در ميان انسان‌ها وجود دارد. بنابراين اگر سکولاريسم به معنای زمينی‌کردن دين و از آسمان و لاهوت به ناسوت آوردن آن است، اين امر در ميان تودة مردم به صورت ارتکازی وجود دارد؛ حتی اگر خودشان انکار کنند. اين نظريه در ادامة نفی دوآليسم عرفی و قدسی است.
در دوران کهن يا دوره ای که اگوست کنت دورة ربانی ناميده است، بشر باور به ماوراءالطبيعه و پرستش را در الهه‌های گوناگون بروز می‌دهد و حتی بت‌هايی را با دستان خود می‌سازد يا درختان و اشيای پرشکوهی را خالق خود می‌انگارد. پس از آن، با ظهور مذاهب توحيدی که به گفتة کنت، دورة ماوراءالطبيعه و انتساب امور به خدای شواحد است، بازتوليد همان فرآيند مادی‌سازی در اشکال ديگر ادامه می‌يابد و با وجود پارادايم توحيدی و نفی الهه‌های گوناگون، اين‌بار در جامعة يهوديان با گوسالة سامری و در مسيحيت با اقانيم ثلاثه (اَب و ابن و روح القدس) و اينکه عيسی فرزند خداست ادامه دارد؛ گرچه مسئلة سکولاريسم بيش از همه زاييدة قدسی‌سازی در مسيحيت بوده و برعکس آن، جنبه‌های دنيوی در اسلام از آغاز بسيار نيرومند بوده است. اما در اين آيين نيز از آغاز جدالی بين قدسی‌سازی و لاهوتی‌کردن شريعت و پيشوايان دين در مقابل بشری‌ساختن آن وجود داشته است. فرآيند دائمی تبديل امور ماوراءالطبيعی به صورت‌های مادی فقط در دورة ربانی و گوسالة سامری و اقانيم ثلاثة مسيحيت و جدال بر سر بشربودن محمد(ص) و ديوار ندبة يهوديان و صليب مسيحيان و غيره تجلی نمی‌کند و وسائل سوگواری هم جلوة ديگری از آن است. وسائل سوگواری تماماً نمادين و سرشار از رمز است و همة آن‌ها ابداع تودة مردم‌اند، علاوه بر اينکه در پس آن‌ها زندگی مادی و بازار بزرگی جريان دارد، خودشان نمادهای مادی برای شعائری مذهبی هستند. مطالعة سوگواری‌های مذهبی تصديق‌کنندة همان نظریة هم‌آغوشی مقولات عرفی و قدسی است. گرچه دورکيم معتقد است که هيچ‌چيز ذاتاً مقدس يا دنيوی نيست، اما اساس تعريف خود را از دين بر امر مقدس و نامقدس می‌گذارد؛ چيزی که از نظر ما اعتباری است. از نظر مارکس، دين، قانون، سياست و ايدئولوژی روبنا و اقتصاد زيربناست. دورکيم هم دين را معلول فورماسيون‌های اجتماعی می‌داند و در اينجا مارکس به او نزديک می‌شود. اما برخلاف مارکس که معتقد است ايدئولوژی و مذهب آگاهی دروغينی است که طبقة حاکم برای حفظ هژمونی خود ساخته است، در نظر دورکيم اديان اصالت دارند و دين دروغين وجود ندارد. ولی الوهيت از نظر او چيزی فراتر از جامعة تغييرشکل‌يافته و نمادين نبوده است. نگرش دورکيم به دين بيشتر کارکردگرايانه و مثبت است. ممکن است دربارة اصالت و عدم‌اصالت دين اختلاف‌نظر وجود داشته باشد و نتوان قاطعانه گفت که مذهب بازتابی از شرايط مادی جامعه است، اما دست‌کم می‌توان فهم مذهبی را بازتاب شرايط جامعه دانست. از نظر مارکس انسان سازندة دين است و نه دين سازندة انسان، اما پژوهش ما نشان می‌دهد که دست‌کم در مورد بخشی از آيين‌های مذهبی اين سخن درست است و انسان‌ها سازندة آن‌ها هستند و به مرور زمان اين آيين‌ها در رديف مناسک دينی نشسته‌اند. وبر به دين به‌مثابة متغيری مستقل می‌نگرد اما می‌بينيم که در بسياری از موارد دست‌کم در کنش‌های دينی عوامل ديگری چون اقتصاد و سياست محتوابخش و سازندة رفتار دينی هستند. در عين حال وبر هم رابطة مستقيمی ميان نظام اقتصادی و اخلاق و دين قائل است. از آنجا که هيچ اجماعی دربارة تعريف دين وجود ندارد، ضرورتی برای تعريف دين به‌عنوان درآمد پژوهش احساس نکرديم. هر ديدگاهی که ما دربارة دين داشته باشيم، ديالکتيک مذهب، جامعه، عين، ذهن، اقتصاد و انديشه را نمی‌توانيم انکار کنيم و در اين پژوهش اين رابطة ديالکتيکی مفروض گرفته شده است.
مطالعة مذهب و رفتارهای مذهبی از منظر اقتصادی، ما را به درک ابعاد ناشناخته‌ای از اين پديده رهنمون می‌سازد. اقتصاد مذهبی مانند اقتصاد روحانيت، اقتصاد وقف، اقتصاد زيارت و اقتصاد سوگواری جهانی پيچيده و پرمايه برای تحقيق است. برای مثال، در مورد پديده‌ای خُردتر مانند دعانويسی و رمالی، پژوهش‌های يک طرح پيمايش آمار اختلالات روان در ايران نشان می‌دهد که مردم ايران به طور متوسط سالی ۳۷۵ تا ۵۰۰ ميليارد تومان برای «گشوده‌شدن گره از مشکلات» خود به رمالان می‌پردازند (اعتماد، ۲۸ تير۱۳۹۱: ۱۴).
عزاداری‌ها صورتی مذهبی دارند، اما ورود به کُنه آن‌ها نشان می‌دهد که صرفاً انگيزه‌های مذهبی و ذهنی برانگيزانندۀ شور عزاداری نيستند. عزادارای افزون بر جنبۀ عاطفی-مذهبی دارای کارکردهای دنيوی مؤثری هستند که سبب تداوم اين مناسک می‌شوند. کارکردهای تفريحی، سرگرمی، ارضای روحی و معنوی، تخلیۀ روانی، تقويت همبستگی اجتماعی و تقويت پايه‌های اخلاقی برخی از جنبه‌های آشکار آن هستند. در اين بحث نگاهی به ابعاد درونی سوگواری‌ها با تمرکز بر اقتصاد سوگواری می‌افکنيم.
برخی از منتقدان، از منافع اقتصادی و انگيزه‌هايی سخن گفته‌اند که موجب دودلی علما در محکوم‌کردن عمومی مراسم خودزنی و ساير مراسم محرم شده است. برای مثال، علامه سيد محسن امين از علمای بزرگ شيعه برخی از مردم را به سودجويی‌های مادی در کمک به گسترش بدعت‌های سوگواری در جبل عامل متهم می‌کند. همشهری وی محمدجواد مغنيه، جامعه‌شناس شيعی عراقی، علی الوردی و شاگردش ابراهيم الحيدری، از نوعی توافق ميان برخی روحانيان و بازاريان درجهت به‌دست‌آوردن سودهای کلان در آذوقه‌رساندن به تودۀ عزاداران و تماشاگرانی سخن گفته‌اند که از مراسم محرم در حرم‌های شيعيان ديدار می‌کنند (انده، آيينه پژوهش، ۳۸). چنان‌که از بررسی‌های زير درمی‌يابيم، درخلال سوگواری‌ها مبادلات پولی وسيع و متعددی در اشکال گوناگون و ويژه صورت می‌گيرد که نمی‌توان در تحليل اجزای مادی عزاداری آن‌ها را ناديده گرفت. برای مثال روضه‌خوان‌ها و مداحان اجرت‌های سنگينی دريافت می‌کنند، چنان‌که محدث نوری درباب ناشايست‌بودن کسب مال از طريق دين به تفصيل سخن گفته (۱۳۸۱: ۲۷-۴۶) و استاد مطهری اشاره کرده که اين امر در محتوای سخنان روضه‌خوان‌ها نيز تأثير دارد (مطهری، ۱۳۳۶: ۲۱۶،۲۳۱،۲۷۱) و عارضۀ عوام‌زدگی را به وجود می‌آورد (۱۳۳۶: ۲۵۶-۲۶۴). برخی راويان نيز وجود رقابت را عاملی برای رونق مادی روضه‌خوانی و به‌کاربستن وسائل متنوع‌تر سوگواری دانسته‌اند. ابراهيم بيک پس از اشاره به نزاع بی‌اساس حيدری‌ها و نعمتی‌ها می‌گويد: اين است که به رقابت همديگر کيسۀ مرثيه‌خوانان را پر می‌کنند و در تزئين و شکوه تکايا بر يکديگر سبقت می‌جويند، سينه می‌کوبند، زنجير می‌زنند، سر می‌شکافند و غيره و غيره (مراغه‌ای، ۱۳۵۳: ۱۴۹).

بازار داغ سوگواری
موسم سوگواری محرم، بازار عرضۀ انواع خدمات و هنرها و کالاها و خوراکی‌هاست. ساموئل بنجامين، نخستين سفير آمريکا در ايران که در سال‌های ۱۸۸۳ تا ۱۸۸۵ در ايران شاهد مراسم محرم بوده می‌گويد: «چنان‌که در اسپانيا در محل جنگ گاوميش بعضی دستفروش‌ها چيز می‌فروشند در اينجا هم شربت و چای و قليان می‌فروشند. نسوان هم مانند مردان قليان می‌کنند» (بنجامين، ۱۳۶۳: ۴۴۶). «چند نفر ديگر در وسط جمعيت ليموناد، چای و قليان به مردم داده و پول می‌گرفتند. زنان هم مانند مردان قليان می‌کشند و مشتری اين عده بيشتر زنان بودند (بنجامين، ۱۳۶۳: ۲۹۱).
تعزيه و پرده‌خوانی يکی از پررونق‌ترين مراسم محرم است. ادوارد ياکوب پولاک که در سال‌های ۱۸۵۱ تا ۱۸۶۰ ميلادی در ايران زيسته، سوگواری‌ها را مشاهده و گزارش کرده است: «سنت برگزاری تعزيه-شبيه متضمن تقبل هزينه‌های بسيار است. زيرا صرف‌نظر از مزد بازيگران می‌بايد از مهمانان در طول نمايش با شربت و پس از تعزيه با شامی شاهانه پذيرايی کرد» (۱۳۶۱: ۲۳۴و۲۳۶). البته او مراسم برگزارشده توسط دربار را گزارش کرده، در حالی که اين تعزيه-شبيه‌ها در همۀ شهرها و محلات وجود داشتند. تعزيه و پرده‌خوانی راه گذران زندگی عده‌ای از افراد بوده و در طول اجرا در خيابان از مردم پول می‌گرفتند و موسم محرم داغ‌ترين فصل کارشان بود.اوستاش دِلوری ايلچی فرانسه در دربار مظفرالدين‌شاه در آن زمان می‌گويد: احتمالاً چهارصد تومان برای تعزيه‌خوانی‌های ده روز اول محرم به تعزيه‌خوان می‌پرداختند. ميرزا علی اکبر(فرد ايرانی که دولوری را همراهی می کرد)معتقد است برای يک ايرانی از طبقۀ پايين که می‌توانست با يک ليرۀ انگليسی در يک ماه سخاوتمندانه زندگی بکند، مبلغ چهارصد تومان پول بسيار زيادی بوده است (بلوکباشی۱۳۷۰: ۷۵). پولاک نيز در سفرنامه‌اش از مزدهای گزاف روضه‌خوان‌ها در آن زمان می‌نويسد (پولاک، ۱۳۶۱: ۲۳۴). دستمزد روضه‌خوان‌ها اکنون نيز جزء درآمدهای بالا به‌شمار می‌آيد. از ايجاد درآمد برای تعزيه‌گردانان و صنف روضه‌خوان و مداح و منبری‌ها و نظاير آن‌ها، که اين ايام فصل رونق کسب و کارشان است و همواره دريافتی‌های قابل توجهی داشته‌اند که بگذريم، مروری بر ابزار و وسائل متداول سوگواری به‌خوبی مبين عظمت چرخ اقتصاد عزاداری است. همين امر می‌تواند از عوامل دوام سنتی شمرده شود که کارکردهای ملموس و سودمند داشته‌ است. يکی از کارکردهای دنيوی سوگواری مذهبی اين است که گردش عظيم اقتصادی دارد. همان‌طور که در سطور بعد ملاحظه می‌شود، هر سال برای يکی‌دو شب اين هزينۀ عظيم انجام می‌شود، در حالی که بدون اين وسائل هم می‌توان عزاداری کرد. قيمت‌ها در اين بازار از ۱۵۰ تومان شروع می‌شود و به بيش از چندصد ميليون تومان می‌رسد. نرخ وسائل نيز مانند ساير اجناس، رشد تصاعدی داشته است. منحنی رشد توليد و فروش مصنوعات مربوط به عزاداری پس از سقوط حکومت صدام‌حسين و آزادی عراق در اسفند ۱۳۸۱ش و افزوده‌شدن بازار عراق به بازار ملزومات سوگواری رشد چشمگيری يافته است. رشد گرايش به عزاداری به نحوی بوده که در سال‌های اخير تعداد زيادی از مغازه‌ها در تهران و مشهد و اصفهان و ساير شهرها در دوماه محرم و صفر موقتاً تغيير شغل می‌دهند. برای مثال، چنان‌که در بررسی ميدانی مشاهده شد، در رشت که تا سه دهۀ پيش فقط دو فروشگاه ثابت وسائل عزاداری وجود داشت، در ايام محرم صدها مغازه در کنار کار خود به فروش ابزار سوگواری می‌پردازند. سوگواری‌ها تنها مجموعه‌ای از نمايش‌های عاطفی و سينه‌زنی و روضه‌خوانی نيستند، بلکه ابزار و وسائل مادی گوناگونی برای برگزاری مراسم به خدمت گرفته می‌شوند که بر شور دينی آن می‌افزايند. اکنون بر وسائل مادی تمرکز و گردش مالی و اقتصادی سوگواری‌ها را بررسی می‌کنيم.

بازار وسائل سوگواری (عناصر مادی ملموس)
از نظر مردم‌شناسی اشيا و ابزار نوعی حيات اجتماعی دارند. تمام اشيا دارای معنايی هستند و هر شیء را بايد يک نشانه تلقی کرد که در يک نظام معنايی قرار دارد. جنبۀ غيرمادی مذهب عبارت از نُرم‌ها، باورها و ارزش‌هاست و جنبۀ مادی آن اشيای مقدس و ابزار و وسائل جشن و سوگ مذهبی‌اند. طبق نظریۀ پايه در اين تحقيق، دنيوی‌سازی و مادی‌کردن، يا ساختن نمادهای عينی برای امور ماوراءالطبيعی، درواقع رفتاری نسبتاً پايدار در ميان تودۀ مردم است. ابداع وسائل گوناگون سوگواری و اعمال و عبادات مذهبی را می‌توان در راستای ميل توده به ابداع وسائلی برای تجلی مادی روح مذهب (اعتقاد به امور ماوراءالطبيعه) تلقی کرد. در بخشی از اين پژوهش به طور تصادفی با اين مسئله مواجه شديم که عده‌ای از علمای مذهبی با بسياری از سبک‌ها و وسائل سوگواری مخالفت کرده‌اند. برخی ديگر از علما از ترس واکنش توده و ازدست‌دادن پايگاه خود سکوت کرده‌اند و برخی هم با آن هم‌نوا شده‌اند. اما عامل ديگری که به رونق دنيوی‌سازی و مادی‌کردن سوگواری کمک کرده است، وجود بازار داغ مرتبط با سوگواری است. وسائل و ابزار به‌کاررفته در مراسم دهۀ اول محرم و اربعين آن‌قدر متنوع و پرمصرف هستند که صنعت بزرگی را شکل داده‌اند و بازار گسترده و ويژه‌ای به وجود آورده‌اند و مشاغل و حِرَف گوناگونی را با آن درگير و هزينه‌های هنگفتی ايجاد کرده‌اند که به معنای ايجاد درآمد برای برخی صنوف است. در زمانی که صنايع پيشرفتۀ امروزی برای توليد انبوه و جهانگير کالاها وجود نداشت و صنايع کوچک و محلی بنيان اقتصادی هر جامعه‌ای را تشکيل می‌داد صنايع مربوط به ابزارآلات سوگواری خود شاخه‌ای بود که برای عده‌ای ايجاد اشتغال می‌کرد. در گشتی که در بازار فروش وسائل و ملزومات عزاداری محرم داشتيم پاره‌ای از اين وسائل عبارت بودند از:
دستۀ منسوجات: پرچم، پرده، کتيبه‌ها، پلاکاردها، پوسترها، شمايل‌ها، چفيه، شال، لباس سياه، پيشانی‌بند، پوشاک تعزيه، خيمه.
وسائل موسيقی: سنج، دهل، طبل، کرنا، شيپور، اکو، بلندگو.
وسائل رزمی: شمشير، خنجر، سپر، زره، تيروکمان.
وسائل سوگ‌نمايی: علم، علامت، زنجير، کتل، عماری.
وسائل تعزيه‌خوانی: صورتک، تنديس و وسائل ديگری که در اين تحقيق به آن‌ها اشاره شده است.
وسائل اطعام: مواد غذايی و وسائل پخت‌وپز.
بازار انواع ملزومات عزاداری محرم و صفر گرچه رونق خاصی دارد، بازاری فصلی است. اغلب فروشندگان اين وسائل در طول سال اجناس ديگری می‌فروشند، اما از دو هفته مانده به محرم به دليل اينکه منطقۀ آن‌ها بورس اين وسائل شناخته شده و متقاضيان به اين منطقه هجوم می‌آورند موقتاً تغيير شغل می‌دهند و در طول يک‌ماه محرم به فروش اين وسائل می‌پردازند. اين تغيير شغل دقيقاً تابع قانون عرضه و تقاضاست. تقاضای انبوه عرضۀ وسيع‌تری را اقتضا می‌کند و بازاری به وجود می‌آورد که تغيير موقت شغل را مقرون‌به‌صرفه و سودآورتر می‌کند. افزون بر فروشگاه‌های مختلف متمرکز، دستفروش‌هايی هم وجود دارند که به تناسب بورس محل کالای خود را عرضه می‌کنند. وجود اين دستفروش‌ها بيانگر اين است که تقاضای موجود بيش از عرضۀ فروشگاه‌های ثابت است. مشتريان اصلی اين بازار هيئت‌ها هستند، اما مشتريان فردی نيز زياد مراجعه می‌کنند. وسائل و ملزومات عزاداری به دليل فرسودگی، آتش‌سوزی در مکان هيئت‌ها و تکيه ها يا آسيب‌ديدن، هرساله بازار خود را حفظ می‌کنند. رشد ساليانۀ گرايش به مراسم محرم و رشد جمعيت نيز بر حفظ بلکه رشد بازار اين ملزومات مؤثر است. مشتريان آن‌ها هيئت‌ها، مغازه‌های شهر، ادارات دولتی، شهرداری‌ها و خانه‌هايی هستند که با نصب پرچم و کتيبه سوگواربودن خود را اعلام می‌کنند. نصب داربست و پرچم و نشانه‌های ديگر سوگواری در بسياری از ميادين شهر و ساخت ماکت‌های فراوان خيابانی از حوادث عاشورا از ديگر موارد مصرف ملزومات عزاداری‌ها هستند.

الف) دستۀ منسوجات
۱. پرچم: پرچم‌ها خود به‌تنهايی انواع زيادی از دستباف، طلاکوب و چاپی دارند و بازار مستقلی ايجاد می‌کنند. متجاوز از ۱۰۰ نوع پرچم در بررسی ميدانی شناسايی شد. «انواع پرچم، پلاکارد و سياهی معمولی با قيمت‌هايی از يک هزار تا ۱۰۰ هزار تومان به فروش می‌رسند. قيمت انواع سفارشی و دستباف پرچم نيز به دو ميليون و ۲۰۰ هزار تومان می‌رسد (رئيسی، ۱۳۸۶: ۸).
۲. پرده: پرده‌ها غالباً در ابعاد بزرگ و دارای نقاشی‌های متنوع است.
۳. کتيبه: کتيبه‌ها در متراژ زياد برای آزين‌بستن مساجد و هيئت‌ها و مکان‌های سوگواری استفاده می‌شوند.
۴. پلاکارد، پوستر و شمايل: پلاکارد معمولاً پارچه‌ای و پوستر کاغذی يا بَنِر (ترکيبی از پارچه و نايلون) است و شعارهای گوناگونی با موضوع محرم بر آن‌ها نقش بسته است و قيمت‌های متنوعی دارند. شمايل‌ها باوجود ممنوع‌شدن، در سال ۱۳۸۶ با قيمت‌هايی از يک تا ده‌هزارتومان فروخته می‌شد. اين نرخ در سال‌های بعد افزايش يافت.
۵. چفيه: دارای رنگ‌های سفيد، مشکی و قرمز و در اندازه‌های مختلف است. قيمت انواع چفيه در ۱۳۶۸ بين پنج تا ۱۰ هزار تومان بود.
۶. رخت ماتم يا لباس ايام عزاداری: پيراهن مشکی در اندازه‌های مختلف از پررونق‌ترين ملزومات محرم است، به نحوی که لباس سياه جزئی از سنت عزاداری و بلکه نماد آن شده است. در عين حال، لباس سوگواری فقط پيراهن مشکی نيست. لباس‌های مناسب برای فصول چهارگانه، لباس سقا و لباس‌های نمايشی نيز هستند. در آگهی‌های اينترنتی در محرم۱۳۹۰ تی‌شرت محرم را به قيمت ۱۷۰۰۰ تومان تبليغ کرده‌اند.
۷. شال: انواع شال به رنگ‌های سبز و سياه و برای انداختن به دور گردن يا پيچيدن به دور کمر هستند. در آگهی‌های اينترنتی محرم سال ۱۳۹۰ قيمت شال‌های معمولی ۹۸۰۰ تومان تعيين شده است.
۸. پيشانی‌بند برای خردسالان و نوجوانان و بزرگسالان در اندازه‌های مختلف و با قيمت‌های مختلف.
۹. پوشاک تعزيه و روان‌شناسی رنگ‌ها: برای پوشاک تعزيه‌خوانان می‌توان يک دسته‌بندی کلی تحت عنوان پوشاک موافق‌خوان و مخالف‌خوان در نظر گرفت که رنگ لباس در اين دو نقش عمده‌ای ايفا می‌کند. برای مثال لباس موافق‌خوان ترکيبی از رنگ‌های سبز و سياه است و لباس مخالف‌خوان ترکيبی از رنگ‌های قرمز يا نارنجی (سالاری، ۱۳۷۹: ۲۷۸). مترجم کتاب هيل در پاورقی طی گزارشی از بيرجند می‌نويسد: امام‌حسين (ع) و شهدای صحرای کربلا همه زره و کلاهخود را روی پيراهن بلند سفيد يا سبز می‌پوشيدند، ولی معاندان و مخالفان آن‌ها که نوعاً شمر ناميده می‌شدند، همه پيراهن قرمز بر تن داشتند (هيل، ۱۳۷۸: ۵۰). از روان‌شناسی رنگ‌ها به بهترين وجه استفاده شده است. رنگ‌های ملايم و نيکو متعلق به امام‌حسين است و رنگ‌های تند و زننده برای مخالفان و رنگ‌های غم‌انگيز و دلگير برای زنان داغديدۀ کاروان امام‌حسين. در يک کارگاه توليدی در اصفهان (تنها توليدکنندۀ لباس تعزيه در اين شهر) سالی ۵۰۰ تا ۷۰۰ دست لباس تعزيه توليد می‌شود. قيمت لباس تخت‌نشين که لباس فاخر است در سال ۱۳۹۰ حدود ۳۵ هزارتومان بوده و به دليل گران‌شدن پارچه بهای آن افزايش يافته و در سال ۱۳۹۱ به حدود ۷۰ هزارتومان رسيده است.
۱۰. هزينه‌های تعزيه منحصر به پوشاک نيست. هنگام تعزيه تزئينات تکيه شکوهمند است. به‌علاوه، کارلا سرنا گزارش داده است: «در اين نمايش‌ها قليانچی‌ها در ميان مردم می‌گردند و به حضار قليان تعارف می‌کنند. گروهی از فروشندگان مهر نماز عرضه می‌کنند که از خاک کربلا ساخته شده و گروهی ديگر نان قندی يا شيرينی يا دانه‌های نمک‌سود بوداده می‌فروشند. چون تکيه در زمستان سرد است، فاصله به فاصله منقل می‌گذارند» (سرنا، ۱۳۶۳: ۱۸۸).
۱۱. خيمه: يکی از پرمصرف‌ترين وسائل پارچه‌ای خيمه‌هايی است که در هيئت‌های ثابت برپا می‌شوند و در ماکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گيرند. اين خيمه‌ها در اندازه‌های گوناگون کوچک و بزرگ ساخته می‌شوند و در ظهر عاشورا با اوج‌گيری لحظات پرشور عزاداری به آتش کشيده می‌شوند. هرسال هزاران خيمه در سراسر کشور به آتش کشيده می‌شود.

ب) دستۀ فلزجات و ابزار جنگ
۱۲. بازار علامت: قيمت انواع علم و علامت بسته به اندازه و تعداد تيغه‌ها و تنديس‌ها، استاد سازنده و جنس آن‌ها که آهن يا برنج باشد و قلمکاری شده يا نشده باشد يا طلاکوب يا نقره‌کوب باشد متفاوت است و از ۲۰۰ هزار تومان (درسال ۱۳۷۸) به بالاست و تا بيش از ۷۰۰ ميليون تومان نيز قيمت‌گذاری می‌شود. درسال ۱۳۷۸ يک علامت پنج‌تيغ معمولی به بهای پنج‌ونيم ميليون تومان فروخته‌ شد. علامت هفده‌تيغۀ آهنی و معمولی ديگری که ۱۵ روز روی آن کار شده ۲ ميليون تومان قيمت دارد. گران‌ترين علامت‌ها آن‌هاست که در ساختشان از روکش طلا، کنده‌کاری‌های بيشتر و پيچيده‌تر و تزئينات زيباتری استفاده شده است. در حال حاضر قيمت علامت‌هايی که از قدمت و عمر بالايی برخوردارند بيش از ۲۵ ميليون تومان است. کوچک‌ترين و ارزان‌ترين علامت‌های موجود در بازار علامت‌های پنج‌تيغه هستند. هرچه به تعداد تيغه‌های علامت اضافه شود، قيمت آن نيز افزايش پيدا می‌کند. هم‌اکنون سفارش ساخت علامت‌های ۱۷ تا ۲۱ تيغه در بورس قرار گرفته است. همچنين قيمت هر تيغه علم که در سال ۱۳۸۵ حدود ۵۰ هزارتومان بود در سال ۱۳۸۶ به ۶۵ هزارتومان رسيده است.
۱۳. چلچراغ: قيمت چلچراغ‌ها در ارزان‌ترين نوع خود از يک‌ميليون تومان شروع می‌شود و با توجه به ابعاد و اندازۀ آن‌ها افزايش پيدا می‌کند (رئيسی، ۱۳۸۶: ۸).
۱۴. علامت‌ها دارای وسائل ديگری مانند پر و شاهپره و مخمل و قبل يا پایۀ علامت و غيره هستند که هرکدام هزينۀ مستقلی دارند.
۱۵. کلاهخود: قيمت انواع کلاهخود در سال ۱۳۶۸ بين۱۰ تا ۱۵ هزار تومان بود. انواع سپر با قيمتی بين ۲۰ تا ۲۲ هزار تومان به فروش می‌رسيد (رئيسی، ۱۳۸۶: ۸). طبق بررسی ميدانی، کلاهخود از نوع ۱۰هزار تومانی و ۵۰۰ هزارتومانی وجود دارد. در اصفهان چند کارگاه کلاهخود توليد می‌کنند که در يک کارگاه در سال حداکثر ۲۰۰ عدد کلاهخود ۱۰ هزارتومانی و سالی ۳ يا ۴ عدد کلاهخود ۵۰۰ هزارتومانی ساخته می‌شود.
۱۶. زره: زره‌ها جزء هنرها يا صنايع دستی هستند. وزن هر زره ۶-۷ کيلو است. زره نيز انواع دارد. قيمت زره از ۵۰ تا ۶۰۰ هزارتومان است و زره با زنجير ريز و رنگ مخلوط زرد (برنجی) گران‌تر است. در يک کارگاه در اصفهان سالی ده زره ۶۰۰ هزارتومانی و ۵۰ عدد زره ۵۰ هزارتومانی ساخته می‌شود. زره نفيس و گران دوميليون تومانی هم ساليانه يک تا دو عدد ساخته می‌شود.
۱۷. شمشير: در گذشته دستۀ شمشير از عاج فيل بود، اما در حال حاضر بيشتر از پلاستيک فشرده است که سبب می‌شود هزينۀ تمام‌شدۀ آن کاهش يابد. شمشير با دستۀ عاج فيل حدود يک‌ميليون تومان است که بيشتر برای تزئين يا نگهداری در موزه و ويترين سفارش داده می‌شود و برای تعزيه‌ها و دسته‌های سوگواری شمشير معمولی با دستۀ پلاستيکی مصرف دارد. شمشيرهای مورد استفاده در تعزيه‌ها تا سال ۱۳۹۰ شمشيرهای صاف بود و از سال ۱۳۹۰ چون شمشيرهای صاف را قمه شناختند از طرف نيروی انتظامی ساخت و فروش آن‌ها ممنوع اعلام شد. به دليل ممانعت‌های قانونی و امنيتی ديگر امکان ادامۀ توليد شمشيرهای راست وجود نداشت و از ۱۳۹۰ به بعد شمشيرهای هلالی در حدود ۱۰۰۰ قبضه و شمشير خم ۲۰۰ قبضه در سال توليد می‌شود. در ۱۳۹۱ هر شمشير بدون غلاف ۱۵ هزارتومان است و چون غلاف شمشير گران‌تر است يک قبضه شمشير با غلاف ۴۰ هزارتومان به فروش می‌رسد. شمشير عربی که قوس آن کمتر است ۱۲هزارتومان بدون غلاف و ۲۰ هزار تومان با غلاف است. اين شمشير بدون غلاف حدود ۴ تا ۵ هزار قبضه در سال توليد می‌شود و جمعاً به ۶ هزار قبضه می‌رسد (بررسی ميدانی). غلاف شمشيرها هم دارای قيمت جداگانه‌ای است.
۱۸. نيزه و خنجر: دو نوع وسيله که برای استفاده در تعزيه‌ها و نمايش‌های روز عاشورا مصرف دارند.
۱۹. سپر: دو نوع آهنی و استيل دارد. کاربرد آن‌ها يکسان اما قيمت‌ها متفاوت است. سپر استيل در سال ۵۰۰ عدد توليد می‌شود و هر عدد ۱۵ هزار تومان است. سپر آهنی سالی ۲۰۰۰ عدد توليد می‌شود و هر عدد ۳۵۰۰ تومان است. سپر در مشهد نيز توليد می‌شود که آمار توليد آن حدوداً سالی ده هزار عدد است (گفتگوی نگارنده با سازنده).
۲۰. تيروکمان، گرز، سپر آهنی يا پوستی، چکمه، عبا و دستمال‌سر زنان به‌عنوان پوشاک و برای چهره‌سازی و وسائل نعش‌گردانی که هم در تعزيه‌ها و هم در ماکت‌های صحنه‌سازی وقايع عاشورا مورد استفاده قرار می‌گيرند.
۲۱. پنجه: دارای اندازه‌های مختلف است. پنجۀ سر کتل و پنجۀ سر پرچم دو نوع متداول است.
۲۲. سنج: انواع مختلف برنجی، آهنی و استيل دارد و از نظر جنس از فلز داخلی يا خارجی است که محصول خارجی آن گران‌تر است. از نظر اندازه در سايزهای مختلفی برای کودکان و نوجوانان و بزرگسالان ساخته می‌شود. در اصفهان (سال ۱۳۹۱) سنج آهنی جفتی ۵ هزارتومان و حدود ۱۰۰ جفت در سال توليد می‌شود. بهای استيل بسته به اندازۀ آن متغير است و ۷ تا ۱۵ هزارتومان به فروش می‌رسد. برنجی در سال ۲۰۰ جفت توليد می‌شود و قيمت آن بسته به اندازۀ سنج هرجفت از ۳۰ تا ۵۰ هزار تومان است. سنج کودکان نيز در سال ۱۰۰۰ جفت توليد می‌شود و قيمت آن از ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ تومان است. حداقل در کشور ۱۰۰۰۰ جفت سنج آهنی در مشهد و تهران توليد می‌شود. سنج استيل حدود ۵ هزار جفت و سنج کودکان ۱۰۰۰ جفت ساخته می‌شود (گفتگوی نگارنده با سازنده).
۲۳. زنجير: قطعات زنجير عبارت است از ساخت واشر (فلزی)، ساخت گردونه (فلزی) يا دستۀ گَردان، ساخت دستۀ چوبی و خراطی دسته و نقش‌دادن به آن و ساخت سَگَک زنجير. به دليل اينکه ساخت زنجير عزاداری هنوز به شيوۀ سنتی انجام می‌شود و تکنولوژی پيشرفته و بازار عمومی ندارد و مصرف‌کنندگان محدود برای زمانی محدود دارد، خط توليد آن در يک محل متمرکز نيست و به صورت پراکنده است. ساخت خود زنجير هم، باوجود سادگی ظاهری، مراحلی مختلف و طولانی دارد که برخی از آن‌ها در خانه‌های روستائيان انجام می‌شود. در محل توليد زنجير در مشهد قيمت زنجير مردانۀ ۹۰۰ گرمی آهنی معمولی (ساده با جوش آهن) که غالباً هيئت‌ها مصرف می‌کنند و بيشترين فروش را دارد ۴۵۰۰ -۵۰۰۰ تومان، زنجير با جوش برنجی حلقه‌ها ۵۵۰۰ تومان، زنجير آبکاری زرد ۶۰۰۰ تومان، برنجی با عدسی معمولی (با دانه‌ها و حلقه‌هايی در اندازۀ معمولی) ۲۵ هزار تومان، زنجير برنجی عدسی (با دانه‌ها يا حلقه‌های ريز) ۴۰ هزارتومان است.
حجم توليد و گردش مالی: محل فروش زنجيرها بازاری است که اقلام و وسائل سوگواری را در موسم محرم به معرض فروش می‌گذارند و رونق کار آن‌ها در ايام محرم و صفر است. در يکی از دو فروشگاه اصلی (مرکزپخش) در تهران، ساليانه ۳۰ تن زنجير سياه و ۱۰۰ کيلو زنجير برنجی به فروش می‌رسد. زنجير تنها وسيله‌ای است که بيشتر در محلۀ قلعه‌ساختمان مشهد ساخته و به همۀ بازارها صادر می‌شود. طبق گفتگوهای حضوری محقق با سازندگان در مشهد در سال ۱۳۹۱ مجموعاً ۵۰۰ تن مواد برای ساخت زنجير سوگواری مصرف شده است. در حالی که بخش قابل توجهی از اين زنجيرها با جوش برنجی يا آبکاری به بهايی گران‌تر فروخته می‌شوند، با احتساب بيشتر توليدشدنِ ارزان‌ترينِ آن‌ها که زنجير معمولی با جوش آهنی است، با ميانگين حداقل ۷ هزارتومان برای يک زنجير، تخمين زده می‌شود که گردش مالی اين مقدار زنجير دست‌کم سه‌ميليارد و پانصدميليون تومان بوده است. اگر به رقم سه‌ونيم ميليارد تومان در مشهد، گردش مالی زنجيرهای توليدشده در اصفهان و تهران و تبريز و برخی شهرهای ديگر افزوده شود، به قيمت ثابت سال ۱۳۹۱دست‌کم بالغ بر ۱۰ ميليارد تومان در سال خواهد بود.

وسائل تزئينی و ايمنی
۲۴. کمربند هيکلی: اين کمربند بزرگ، قطور و از جنس چرم است که دور کمر و روی شانه می‌بندند و برای نگهداری علامت‌های سنگين به‌کار می‌رود که وزن آن را بر تمام اندام توزيع می‌کند و دارای انواع مختلف با قيمت‌های مختلف است. کمربند چرمی يا برزنتی هرکدام برحسب ضخامت، درجۀ ۱ و ۲ و ۳ دارند. «انواع هيکلی نيز با قيمتی از ۳۰ تا ۵۰ هزار تومان به فروش می‌رسد. اين اقلام با توجه به ميزان و جنس چرمی که در تهیۀ آن مورد استفاده قرار گرفته از قيمت‌های متفاوتی برخوردارند. قيمت هيکلی که در سال ۱۳۸۵ بين ۲۰ تا۴۰ هزارتومان بود در ۱۳۸۶ به ۳۰ تا ۵۰ هزار تومان رسيده است» (رئيسی، ۱۳۸۶: ۸).
۲۵. شاه‌پره و پرطاووس: پرهايی بلند در رنگ‌های گوناگون زرد و قرمز و بنفش و سفيد و غير آن، که از وسائل زينتی و چشم‌نواز سوگواری‌هاست. شاه‌پره‌ها در رأس تيغه‌های علم و در کلاهخودها و تعزيه‌ها و ماکت‌های عاشورا و برخی کتل‌ها مورد استفاده قرار می‌گيرند. در گزارشی آمده است: «اين پرها که به پرطاووس معروف هستند، عمدتاً پر شترمرغ بوده و با قيمت‌هايی از ۵۰۰ تومان تا ۱۲ هزار تومان به فروش می‌رسند. اين پرها غالباً وارداتی بوده و از کشورهايی چون آلمان، لبنان، سوريه و آفريقای جنوبی وارد کشور می‌شوند (رئيسی، ۱۳۸۶: ۸).
۲۶. فانوس: برای چلچراغ و برای شام غريبان مورد استفاده قرار می‌گيرد.
۲۷. کاسه‌های برنجی: منقوش به اسامی ائمه و شعائر مذهبی که برای نوشيدن آب و تبرک است و در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شوند.
۲۸. چادر: هرسال با اين چادرها صدها تکيه در سراسر کشور برپا می‌شود يا مکان‌هايی برای پذيرايی از سوگواران با چادر ساخته می‌شود. در ۱۳۸۶ انواع چادر برزنتی در هر متر قيمتی بين ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ تومان داشت.

دستۀ وسائل تبليغی
۲۹. سی‌دی‌های مداحی: تيراژ اين سی‌دی‌ها از شمارش خارج است.
۳۰. اکو و بلندگو: در ۱۳۸۶ قيمت يک دستگاه اکو در ساده‌ترين شکل آن از دوميليون تومان شروع می‌شود. اين قيمت برای اکوهای مدرن و حرفه‌ای به ۱۰ ميليون تومان (حدود ۱۱هزار دلار در آن زمان) می‌رسد. قيمت انواع باند نيز از ۱۵۰ هزار تومان شروع می‌شود و موتور برق نيز در ساده‌ترين و ارزان‌‎ترين شکل حداقل ۷۰۰ هزار تومان است.

دستۀ آلات موسيقی و مارش عزا
آلات موسيقی البته اختصاص به عزاداری‌های سنتی ندارند و چون برای مصارف ديگری هم ساخته می‌شوند صنعت اختصاصی سوگواری‌ها محسوب نمی‌شوند، اما در ايام محرم بازار پررونقی دارند. برخی آلات موسيقی تاحد زيادی با الهام از سنت‌های نظامی وارد عزاداری شده‌اند. برای مثال، عبدالله مستوفی در خاطرات خود می‌گويد: «هنگامی که اين تجملات سلطنتی می‌گذشت، دستۀ موزيک نظامی مشغول نواختن مارش‌های مختلف بود» (۱۳۴۱: ۲۹۶).
۳۱. طبل‌ها در اندازه‌های مختلف ۲۸، ۶۰، ۸۰، ۱۰۰، ۱۴۰ و ۱۶۰ اينچی و ۲ متری در بازار ملزومات سوگواری وجود دارند. در تهران هرساله ۴-۵ هزار طبل فروخته می‌شود. قيمت انواع طبل با توجه به ابعاد و اندازۀ آن از ۲۵۰۰ تومان شروع می‌شود و برای طبل‌های بزرگ چرخدار به ۳۰۰ هزار تومان می‌رسد. همچنين قيمت انواع طبل دوقلو (دهل) بين۱۵۰۰۰ تا ۱۰۰ هزار تومان است.
۳۲. ابزار و وسائل عديدۀ ديگری مانند شيدونه، مشعل، دُهُل، شيپور، ترومپت، شمايل، کتل و کتل‌بندی، ماسک، پوست شير، وسائل نعش‌سازی و غيره وجود دارند که هرکدام بازار مصرفی درخور توجهی دارند. برای مثال در سال ۱۳۹۱ ترومپت چينی۲۴۰ هزار تومان و ژاپنی ۱ ميليون و ۲۰۰ هزارتومان در بازار به فروش‌ رسيد.

ملزومات مصرفی و خوراکی
اطعام سوگواران در ايام سوگواری بازار بسيار بزرگی از انواع مواد غذايی ايجاد می‌کند. انواع غذاهايی که در اين ايام طبخ می‌شوند و تقاضايی که برای مواد آن از گوشت و برنج و انواع حبوبات و خوردنی‌ها ايجاد می‌گردد رونقی به بازار اين محصولات می‌بخشد. بجز غذاهای نذری خوراکی‌های ديگری هم مصرف می‌شود.
۳۳. پذيرايی، نوشيدنی و عطريات: در شهرها و روستاهای کوچک و بزرگ به‌وسيلۀ چای، قهوه، قليان، گلاب و در بعضی از مجالس با صبحانه از مستمعان پذيرايی می‌شود. برای مثال در سيرجان با مخلوطی از پودر قهوه و گشنيز و شکر و هل و گلاب، يا قليان و گلاب و کندر يا اصطلاحاً «بوی خوش» از ميهمانان پذيرايی می‌کردند و بر اين عقيده بودند که در هر مجلسی بوی خوش متصاعد شود ملائکه در آنجا جمع می‌شوند و دعای خير می‌نمايند (مؤيدمحسنی، ۱۳۸۱: ۲۶۲). هانری ماسه با ذکر فهرستی از خوردنی‌ها در موسم سوگواری می‌گويد هزينۀ اين مجالس هميشه رقم قابل ملاحظه‌ای است. اوگزارش داده است در مجالس روضه‌خوانی زنانه، زن‌ها با چای، قهوه، قليان، عدس بوداده، برنجی که با کره سرخ‌شده و روی آن شکر پاشيده‌اند و بالاخره با قاووت (آرد نخود با پسته و بادام و فندق کوبيده مخلوط با شکر) پذيرايی می‌کنند (۲۵۳۵: ۲۰۶). سخن علمای منتقد را که در ابتدای اين بحث ذکر شد، نه تنها برخی از علمای روشن‌بين شيعه، بلکه برخی سياحان نيز به نوع ديگری بازگو کرده‌اند. سوين هدين جهانگرد سوئدی که در۱۹۰۵-۱۹۰۸م به ايران آمده می‌نويسد: «در واحه‌ای که دور از چنگال بيگانۀ مسيحی قرار دارد، ما در بازار، پارچه‌های انگليسی و روسی،‌ اسباب خرازی،‌ نفت و شمع و در خانه‌های دولتمندان حتی ميز و صندلی و چراغ‌های چينی، که از تأثيرهای غربی نشان دارند، می‌بينيم، اما همۀ اينها در مقابل تهران چيزی نيست. شهری که در آن، يونانی‌ها، ارمنی‌ها و شيادانی با تبارهای ديگر به پرکردن جيب‌هايشان مشغول‌اند و شهری که در آن، مشرق‌زمين تنبل و بی‌تفاوت به خواب می‌رود و تحت تأثير داروی بيهوشی غرب چرت می‌زند» (۲۵۳۵: ۴۳۸).
۳۴. ديگ‌های بزرگ و نيز سماورهای بزرگ نفتی (در گذشته)، برقی و گازی (در زمان کنونی). افزون بر بورس خريدوفروش وسائل عزاداری، کرایۀ ملزومات آشپزی نيز رونق بسزايی دارد. حرفۀ غالب اعضای اتحادیۀ ظروف کرايه و تالارهای پذيرايی هيئت‌داری است؛ از همين رو وسائلی چون فرش، ديگ، اجاق، اکو و چادر که توسط اين صنف کرايه داده می‌شود در ماه محرم بيشتر مورد استفادۀ خود اعضا قرار می‌گيرد. در سال ۱۳۸۶ نرخ کرایۀ انواع اکو با توجه به نوع اکو- معمولی يا مدرن- تعداد باندها و بلندگوها برای هر روز بين ۳۰ تا ۲۰۰ هزار تومان بود و نرخ کرایۀ بخاری و فرش درجه يک و دو با تخفيف ۵۰ درصدی به ترتيب بين ۱۵ تا ۲۰ هزار تومان، ۳ هزار تومان و ۱۵۰۰ تومان است. نرخ اجارۀ چادر برزنتی نيز هر متر حدود ۶۰۰ تومان است (رئيسی، ۱۳۸۶: ۸).

[ادامه مقاله را با کليک اينجا بخوانيد]