در حال حاضر شرکت‏‌های وابسته به سازمان‏‌ها، نهادها و وزارتخانه‏‌ها مانند وزارت نیرو، صنعت و معدن، نفت و... بدون انجام مطالعات زمین ‌شناسی، هواشناسی، پوشش گیاهی، ژئوتکنیک و بی توجه به تحلیل‏‌های پایداری و طرح ‏های پایدارسازی که باید در بررسی طرح ‏های رانش زمین ارایه گردد، به نگارش طرح‏‌های توسعه و پیاده سازی چنین طرح هایی اقدام می‏ کنند. یکی از جنبه ‏های توسعه اقداماتی مانند: ایجاد جاده، راهسازی، ایجاد شهرک ‏های مسکونی اقماری و صنعتی است که نتیجه این اقدامات به صورت نابودی منابع طبیعی کشور از جمله آب و خاک پدیدار شده است. آثار دومینویی خسارت به منابع طبیعی کشور هم تحت عنوان فرسایش خاک و فرونشست زمین در کشور ایران اتفاق می‌‏افتد.
درحال حاضرفرونشست زمین در ایران بیش از ۱۴۰برابر شرایط بحرانی اروپا است و با توجه به این که فرونشست به عنوان خطرناک ‌ترین پدیده و بحران جدی شناخته شده است، می‏ تواند به زلزله، رانش زمین و محو مناطق مسکونی، طبیعت و محیط زیست منتهی شود. برای مرتفع نمودن فرونشست اتفاق افتاده نیز ۵۰ هزار الی ۷۰ هزار سال زمان لازم است تا مناطق مواجه شده با فرونشست، تاب ‌آوری خود را به دست آورند و به حالت عادی بازگردند.
اکنون فرونشست مختص تهران، مناطق مرکزی ایران مانند یزد و کرمان و اصفهان نیست بلکه اکنون فرونشست شدید در دشت‏‌های کشور مشاهده شده است. متاسفانه بیش از ۶۰ درصد از روستاها و مناطق شهری ایران در معرض فرونشست شدید زمین قرار دارند و دولت، سازمان حفاظت محیط ‌زیست و سایر وزراتخانه‏‌ها، سازمان ‏ها و ادارات اقداماتی انجام نمی‌‌دهند و هنگامی که هزاران نفر به طور مثال در صورت وقوع زلزله و رانش زمین و فرورفتگی زمین مهاجرت کرده و کار و زندگی خود را از دست دادند، این مسئولین از این اتفاقات به عنوان بلا و حوادث طبیعی یاد می‏ کنند.
درحال حاضر وضعیت فرونشست زمین در تهران و مناطق مرکزی کشور از غرب گرفته تا جنوب وضعیت نگران‌کننده ‌ای پیدا کرده است به طوری که فرونشست با تشدید بیابان ‌زایی در مناطق شمالی ایران پدیدار شده است و اکنون تخلیه اضطراری مناطق مسکونی، صنعتی و تجاری گرفتار فرونشست در شهرهای تهران، اصفهان و شهرهای شرقی کشور مانند سیستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان شدت یافته است. می‏ توان گفت کل مناطق جغرافیایی ایران تحت تاثیر فرونشست زمین قرار گرفته است. در حال حاضر حداقل ۵۶ میلیون نفر از جمعیت کشور در ۱۸ استان در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.
استان ‏‏های در خطر فرونشست برحسب اولویت، استان‏های اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی و کرمانشاه هستند. در خط اول فرونشست زمین، شهر اصفهان قرار دارد به طوری که در این استان تا بیش از ۲متر فرونشست زمین مشاهده شده است. در حال حاضر بیشترین فرونشست در استان اصفهان مربوط به زمین روستاهای مرق و مهیار در شهرستان شهرضا است که علت آن برداشت بی رویه آب‏‌های زیرزمینی توسط مافیای آب عنوان می‏ شود. برداشت‌ها در این استان به صورتی بوده است که چاه‌های آب معمول خشک شده و چاه‌های عمیق از ۵۰۰ متر تا ۳۰۰۰ متر برای استخراج آب‌های فسیلی و مصرف آب شرب و سایر مصارف حفر شده است. وضعیت در دشت‌های استان‌های کشور به صورتی است که آبی برای کشاورزی و محیط زیست را باقی گذاشته نشده است و همین مسئله باعث نگرانی ساکنین این مناطق شده است. البته از نظر تعداد واحدهای مسکونی آسیب پذیر، شهرهای استان خراسان رضوی وضعیت بدتری نسبت به سایر استان‏‌ها دارند. از جمله دلایل رانش زمین، فرونشست زمین است به طوری که اکنون نزدیک به ۳۰۰ نقطه روستایی در ایران در خطر رانش زمین هستند که وضعیت خطرناکی را نشان می‌‏دهد.
مجلس شورای اسلامی اخیرا برای محیط زیست و آب‏‌های زیرزمینی تصمیم خطرناکی را اتخاذ نموده است به طوری که اجازه داده است که کشت برنج و سایر محصولات کشاورزی در این شرایط بی ‌آبی آزاد گذاشته شود. در حالی که پیش تر تصمیم مجلس مبنی بر کشت برنج در سه استان شمالی بود و در سایر استان‎‌ها ممنوع اعلام شده بود، اما اکنون لغو ممنوعیت کشت برنج و سایر محصولات کشاورزی آب بر در خارج از استان‏‌های شمالی تصمیم خطرناکی است.
مرز بحرانی فرونشست زمین در آمارهای جهانی ۴ میلیمتر در سال است، در حالی که در ایران فرونشست فقط در دشت‏‌های تهران، کرمان و یزد ۱۴۰ برابر شرایط بحران جهانی است، یعنی کشور باید هرچه سریع تر استخراج و استحصال آب‏‌های زیرزمینی را متوقف سازد. نشانه‏‌های متوقف نشدن برداشت‌ها و حتی تعریف برداشت‌های جدید از منابع آب کشور این روزها به صورت بی آبی و فقدان حقابه‏‌های محیط زیستی است. اکنون ۹۰ درصد کشور در وضعیت خشکسالی شدید به سر می‌برد. به عنوان نمونه، درحال حاضر رودخانه هرات که در شمال به تالاب انزلی جاری می‌‏شود، ۶۰ درصد دبی خود را از دست داده و خشک است. امروز تالاب انزلی در حالت خشک شدن به سر می‌برد و حداقل سرنوشت تالاب همانند تالاب‌های دیگر کشور مثل بختگان و گاوخونی در آینده‌ای نزدیک خواهد بود. پس از انقلاب اسلامی بیش از ۱۹۳ سد غول پیکر در ایران افتتاح شده است یعنی تعداد سدهای کشور نسبت به قبل از انقلاب ۱۰ برابر شده است. این سدسازی‌ها در کشور هم تحت عنوان توسعه بوده است.
نتایج توسعه در کشور امروز به صورت ضد توسعه و توهم توسعه، شرایط زیست پذیری استان‏‌های کشور را در خطر قرار داده است. حتی در برخی مناطق کشور، محیط زیست تاب ‌آوری خود را از دست داده و تشدید پدیده مهاجرت را باعث شده است. پدیده فرونشست زمین خطرناک است و متاسفانه فرونشست زمین دراطراف شهرهای بزرگ همچنان مشاهده می‏ شود و در حال تکثیر شدن است. از ۳۱ استان کشور، ۲۹ استان در معرض پدیده فرونشست هستند و باید گفت ایران در حال نشست و سقوط است. تصاویر ماهواره‌ای جدیدی که در ارتباط وضعیت فرونشست در ایران وجود دارد از وضعیت وخیم فرونشست زمین در ایران حکایت دارد و نشان دهنده این است که نیمی از دشت‏‌های کشور با فرونشست زمین مواجه هستند که به دلیل برداشت بی رویه آب ‏های زیرزمینی این وضعیت رخ داده است. در مناطقی که دچار فرونشست شده است تغییرات اقلیمی به صورت کاهش بارش ‏ها و افزایش درجه حرارت رخ داده است. آنچه مسلم است؛ فرونشست زمین اکنون کشور را در حالت بمب ساعتی قرار داده است که هر لحظه زیرساخت ‏های اساسی و شریان‌های حیاتی و جان ساکنان ۲۹ استان ایران را تهدید می‏ کند.

محمدرضا محبوب فر
کارشناس بحران‌های محیطی