یکی از موضوعات مهم در تاریخ معاصر ایران، اعتقاد به «انگلیسی بودنِ رضاخان» است. در تحکیم چنین اعتقاد نادرستی حزب توده و برخی از رجال ملّی (مانند دکتر محمد مصدّق) نقش اساسی داشته اند. این امر باعث شد تا جامعۀ ایران حدود یک قرن از درک شرایط ظهور رضاشاه غافل بمانَد.

«توهّم توطئه» و «دستِ انگلیسی ها» بخاطر حضورِ درازمدّتِ دولت استعماری انگلیس در ایران اگر چه رنگی از حقیقت دارد، امّا ارتقای آن تا حد یک باورِ مطلق، نادرست و حتّی زیانبار است چرا که اراده و قابلیّتِ فردیِ شخصیّت های تاریخی را نادیده می گیرد در حالی که می دانیم تاریخ ایران، سرشار از شخصیّت هاdی است که از «سربازی» به «سرداری» رسیده اند.

در اوّلین روز کودتای ۱۲۹۹ سیدضیاء الدین طباطبائی (نخست وزیر و شخصیّت سیاسی کودتا) بسیاری از سران و رهبران طبقۀ حاکمۀ ایران را بازداشت و زندانی کرد. این رجال و اشرافِ زندانی از «مصونیّت سیاسی دولت فخیمۀ انگلیس» برخوردار بودند و لذا دستگیری شان توسط یک «روزنامه نگارِ بی سر وُ پا»(سید ضیاء) را امری «غیرطبیعی» می دانستند و با اعتقاد به اینکه «همه چیز زیرِسرِ انگلیسی ها است»، ضمن تغییر موضع و مبارزۀ با دولت انگلیس، کابینۀ سیّدضیاء را«کابینۀ سیاه» نامیدند.

سیدضیاء، در حکومت کوتاه خود، ضمن لغو قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس و اجرای اصلاحاتِ اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و آموزشیِ چشمگیر که «بوی بلشویکی می داد» کوشید تا افکارعمومی را به سوی خود جلب کند. ولی خاستگاهِ نازل طبقاتی و تکبّر وُ تعدّیِ سیدضیاء نسبت به احمدشاه و بزرگان طبقۀ حاکمه، ناتوانی او در بسیج هوادارانِ بالقوه اش (طبقات متوسط جامعه و روشنفکران) و خصوصاً سابقۀ نامحبوبِ وی در حمایتِ اوّلیّه از قرارداد ۱۹۱۹، سرانجام منجر به سقوط کابینۀ سیدضیا گردید. حذفِ سیدضیا - به عنوان شخصیّت سیاسی کودتا، میدان را برای حضورِ بیشتر شخصیّت نظامی کودتا (رضا خان) آماده ساخت.

مقالۀ حاضر می کوشد تا با نگاهی به یک پژوهش تاریخی، اشاره ای گذرا به رویدادِ سوم اسفند ۱۲۹۹ و چگونگی قدرت گیری رضاخان داشته باشد.

این مقاله نخستین بار در کتاب «یادنامۀ منوچهر فرهنگی» منتشر شده (لُس آنجلس، ۱۳۸۸) و اکنون با اضافاتی بازنشر می یابد.

***

در آستانۀ ظهور رضاخان، ایران بین دو سنگِ آسیاب قدرت هاى روس و انگلیس هر روز خُردتر و ضعیف تر شده بود، آنچنانكه به قول وزیر مختار انگلیس: «ایران مِلك متروكى بود كه به حراج گذاشته شده بود و هر دولتى كه پول بیشترى یا زور بیشترى داشت مى توانست آن را تصاحب كند». تقسیم ایران بین دو اَبَر قدرت روس و انگلیس چیزى به نام ایران و ملّت ایران باقی نگذاشته بود و آخرین شعله ها و شعارهای انقلاب مشروطیّت در تُندبادهای سیاسی-اجتماعی خاموش و فراموش شده بود.

با وجود اعلام بی طرفی درجنگ جهانی اول(۱۹۱۴-۱۹۱۸) ایران دچار آسیب های فراوانی شد با این حال، در سال ۱۹۱۹ میلادی هیأت اعزامى ایران را به کنفرانس صلح پاریس راه ندادند(۱).

بى ثباتى هاى سیاسى و فقدان امنیّت اجتماعى باعث شده بود تا سران ایلات و رجال سیاسى براى حفظ منافع خویش و مصون ماندن از تعرّضاتِ رایج، خود را تحت الحمایۀ یكى از دو قدرتِ بزرگ (روس یا انگلیس) قرار دهند. رجال صدیق و موجّه نیز یا مجبور به مصالحه و مماشات بودند و یا از سرپرستى و مسئولیت دولت ها استعفاء مى دادند و سكوت مى كردند. حد متوسّط دوام كابینه ها در این دوران، دو ـ سه ماه بود، به قول سیدحسن تقی زاده: تنها در ١٠ سال اول مشروطیت، ٣۸ بار كابینه عوض شده بود (۲).این دوران تا ظهور رضاشاه را «عصر سقوط كابینه ها» نامیده اند. ملک الشعرای بهار در بارۀ حال و روزِ ایران در آن زمان می گفت:

ویرانه ای ست کشور ایران

ویرانه را بها وُ ثمن نیست

امروز حال مُلک خراب ست

برمن مجالِ شُبهت وُ ظن نیست

هر سو سپه کشند وُ رعیّت

ایمن به دشت وُ کوه وُ دمن نیست

کشور تباه گشت وُ وزیران

گویی زبان شان به دهن نیست (۳).

در آن دوران،همه در انتظار یک«شهسوارِ ناجی» بودند تا آرامش و امنیّت و آبادانی را در مملکت مستقر کند و در این«انتظار»-البتّه-از استقرارِ آزادی و دموکراسی سخنی نبود.ایرج میرزا از مؤلّفه های اساسی این انتظار یا توقّع ملّی چنین یاد می کرد:

زراعت نیست،صنعت نیست،ره نیست

امیدى جز به«سردار سپه» نیست (۴).

حمایت اکثر رهبران سیاسی و روشنفکران ترقّیخواه ایران از«سردار سپه» در متن این «انتظار ملّی» بود، ازجمله: سید احمد كسروى، عارف قزوینى، محمود افشار،على دشتى، محمدتقى بهار، كاظم زادۀ ایرانشهر، ابراهیم پور داوود، محمدعلى فروغى، على اكبر سیاسی، مشرف نفیسی، ایرج میرزا، على اكبر داور، سید حسن تقى زاده و سلیمان میرزا اسكندرى (رهبر حزب سوسیالیست و پدرِمعنوى حزب تودۀ ایران) و...

بهار با تأکید بر شرایط آشفتۀ سیاسی و اوضاع فلاکت بارِ اقتصادی و خصوصاً فقدان آرامش و امنیت اجتماعی، ضمن انتقاد از تنّزه طلبی های «رجال وجیه المِلّه» می نویسد:
-«...من از آن واقعۀ هرج و مرجِ مملکت [بعدازجنگ جهانی اوّل]...که هر دو ماه، دولتی به روی کار می آمد و می افتاد، و حزب بازی و فحّاشی و تهمت و ناسزاگوئیِ مخالفانِ مطلقِ هر چیز و هر کس، رواجِ کاملی یافته بود و نتیجه اش ضعف حکومت مرکزی و قوّت یافتنِ راهزنان و یاغیان در اقصای کشور و هزاران مفاسد دیگر بود...از آن اوقات حس کردم و [در این حس خود] تنها نبودم که مملکت با این وضع -علی التحقیق- رو به ویرانی خواهد رفت...معتقد شدم و در جریدۀ « نو بهار» مکرّر نوشتم که باید یک حکومت مقتدر به روی کار آید...باید حکومت مُشت و عدالت را که متکی به قانون و فضلیت باشد رواج داد ...دیکتاتور یا یک حکومت قوی یا هر چه...در این فکر من تنها نبودم.این، فکرِ طبقۀ با فکر و آشنا به وضعیّات آن روز بود، همه، این را می خواستند تا آنکه رضاخان پهلوی پیدا شد و من به مردِ تازه رسیده و شجاع و پُرطاقت،اعتقادی شدید پیدا کردم »(۵).

پژوهش های اخیر نشان می دهند که در کودتای سوّم اسفند ۱۲۹۹ و روی کارآمدن رضاخان، دولت انگلیس نه تنها نقشی نداشت بلکه بسیاری- مانند کرزن (curzon) وزیرِ خارجۀ مقتدر انگلیس-از وقوع کودتای رضاخان دچار حیرت شده بودند. در بارۀ «عدم مداخلۀ واقعی انگلیس» در روی كار آمدن رضاشاه، جان فوران، فهرست بلندی از نظرات محقّقان خارجی را ارائه داده است (۶). دکتر سیروس غنی در کتاب پُر ارج خویش به این مسئله پرداخته است (۷). دکتر کاتوزیان نیز ضمن اینکه کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ را « با گرایشات ناسیونالیستی»می داند،پس از بررسی اسناد وزارتِ خارجۀ انگلیس معتقد است:«بریتانیا نه نقشی در برآمدن رضا خان داشت و نه دخالتی در فرو افتادن احمد شاه» (۸).

این پژوهش ها،نظریۀ«انگلیسی بودن رضا شاه»را قاطعانه رد می کنند. کتاب«سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه»،نوشتۀ دکتر هوشنگ صباحی ازجملۀ این پژوهش ها است.این کتاب-در واقع- رسالۀ دکترای نویسنده در مدرسۀ اقتصاد و علوم سیاسی لندن است که با تکیه برگزارش های رسمی مأموران انگلیسی و انبوهی از اسناد و مدارکِ وزارت خارجه و وزارت جنگ انگلیس تألیف شده است.

نویسنده در بخش‌های اوّل تا سوم، ضمن نشان دادن قدرت نظامی، مالی و سیاسی دولت انگلیس در ایران، از «دیپلماسی ارعاب»، «توسّل به زور» (صص۳۱-۹۵)، رقابت‌های دولت‌های روس، انگلیس و فرانسه برای سلطه برمنطقه، حضور تازۀ آمریکا و انجام «توافق امپریالیستی» (صص۲۰۱-۲۲۰) یاد می‌کند.

انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه و مسائل و مشکلات داخلى آن کشور، ایران را به «حیاط خلوت» دولت انگلیس بدَل کرده بود. با قرارداد ۱۹۱۹، انگلیس کوشید تا ایران را «تابع» یا «تحت الحمایه» قرار دهد ولی این قرارداد، ضمن شعله ور کردنِ احساسات ضد انگلیسی در ایران، باعث ظهور حوادثِ غیرِ منتظره‌ای شد که درک و فهم آن برای سیاستمدارانِ سُنّتیِ انگلیس آسان نبود. صعود برق آسای رضاخان از گمنامی به قدرت سیاسی از آن جمله بود. سفارت انگلیس درابتدا او را به عنوان «افسری شریف و لایق و بدون جاه طلبی‌های سیاسی»، جدّی نگرفت (ص۲۲۳).

ورود سربازان ارتش سرخ به بندر انزلی و «تأسیس جمهوری شورائیِ گیلان» ( خردادماهِ ۱۲۹۹)، دولت انگلیس را از گسترشِ«وحشتِ سرخ»و تأثیر آن در نواحی آذربایجان، کردستان و خراسان هراسان ساخته بود.بر این اساس، «رفع خطرِسُرخ» و مبارزه با دولت نوخاستۀ بلشویک ها، نخستین اولویّتِ سیاستِ انگلیس در ایران گردید.

حکومت ۱۰۰ روزۀ سیّدضیاء

سید ضیاالدین طباطبائی- مدیر روزنامۀ معروف«رعد» و نخست وزیر کودتا- درجوانی شیفتۀ اندیشه های لنین بود و برای حکومت در ایران آمیزه ای از شخصیّت انقلابی لنین و اقتدارِ موسولینی را در سر داشت و از این رو،از احمد شاه خواسته بود تا لقب «دیکتاتور» را به او اعطا کند، امّا شاه به این دلیل که این امر«موجب تحقیر مقام و منزلت شاه خواهدشد»درخواست او را رد کرد (ص۳۱۶). سیّدضیاء -با دستگیری بسیاری از رهبران سیاسی و اعیان معروف (مانند عبدالحسین فرمانفرما و فیروز فرمانفرما) و با وعدۀ اصلاحات اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و آموزشی، کوشید تا امید تازه‌ای در سپهر سیاسیِ ایران پدید آورَد. دولت سیدضیاء مورد حمایت و پشتیبانیِ شخصیّت برجسته‌ای مانند کلنل محمدتقی پسیان بود، ولی به خاطر گذشته‌اش در حمایت از قرارداد ۱۹۱۹ و روابط پنهان و آشکارش با دولت انگلیس، سیدضیا نتوانست حمایت عموم مردم را به خود جلب کند و لذا، پس از ۱۰۰ روز- به دستورِ رضاخان (رهبر نظامی کودتا) - مجبور به استعفا شد و در ۴ خرداد ۱۳۰۰ روانۀ تبعید گردید (۹).

در واقع،حمایت مشتاقانۀ نورمن از سیدضیاء طباطبائی و دستگیری و زندانی کردنِ بسیاری از رجال سیاسی،اعیان و اشراف توسط سیدضیاء،سبب شد تا این اعیان و اشراف،سفارت انگلیس را مسئول سازماندهی کودتا و بنابراین ، موجب زندانی شدنِ شان بدانند.مهم ترین نمونه،فیروز میرزا،یکی ازامضاء کنندگان قرار دادِ معروف سال ۱۹۱۹ بود که چندماه پیش از ظهور سیدضیاء «پذیرائی شایانی از او در لندن به عمل آمده بود» و «به حدّی سرسپردۀ منافع انگلیس شمرده می شد که به دریافت نشانِ «شوالیۀ سنت مایکل و سنت جورج» نائل آمده بود»،امّا دستگیری و زندانی کردنِ وی توسط سید ضیاء،او را به یک«ضدانگلیسی دو آتشه»مبدّل کرده بود!.نورمن گزارش داد که فیروز میزا اینک خود را در رأس گروه ضدانگلیسی قرارداده است و از هیچ کوششی برای صدمه زدن به منافع دولت انگلیس دریغ نمی کند»(ص ۱۹۰). ظاهراً از همین زمان است که کابینۀ سیدضیاء،«کابینۀ سیاه» نامیده شد و کودتای سیدضیاء-رضا خان نیز به«کودتای انگلیسی»معروف گردید!. در مقالۀ «سیّد ضیاء: سیاستمدارِ نفرین شده!» ما به زندگی و حیات سیاسی وی پرداخته ایم.

با سقوط کابینۀ سیدضیاء،رجال و دولتمردان زندانی به دستور رضاخان آزاد شدند،از جمله،سیاستمدار کهنه کار ،قوام السلطنه که بلافاصله به نخست وزیری منصوب شد و رضا خان در کابینۀ وی،همچنان وزیر جنگ باقی ماند.

قوام السلطنه و نیروی سوم

قوام السلطنه به دنبال نیروی سومی بود تا جای روسیه و انگلیس را در ایران پُرکند.از این هنگام آمریکا به عنوان نیروئی جوان وارد عرصۀ اقتصادی و سیاسی ایران شد.واگذاری امتياز نفت شمال به شرکت آمریکائی«سينکلر» نخستین اقدام نفتی قوام السلطنه بود که خوشایندِ دولت انگلیس نبود.وزیرخارجۀ انگلیس از سیاست قوام السلطنه که«انگلیسی ها را به بازی نمی گرفت و با چاپلوسی به جلب نظر شوروی ها پرداخته و درعین حال،خواهان کمک آمریکائی ها شده بود»،عصبانی بود.قوام درپیامی به لُرد کرزن اظهارداشت:

-«او نمی تواند به طرفداری از انگلیسی ها تمایل نشان دهد،چون نمی خواهد دچارعدم محبوبیّتی شود که سیدضیاء درنتیجۀ طرفداری از انگلیسی ها به آن دچارشده بود»(ص۲۲۷).

در واقع،احساسات ملّی گرائیِ رو به گسترش در ایران و نفرت عموم ایرانیان از دولت های هوادار انگلیس،قوام السلطنه را از هرگونه مماشات با دولت انگلیس باز می داشت و باعث می شد تا او نیز بیانگرِ احساسات ملّی باشد. جلوۀ دیگری از این احساسات ملّی،اعتقادِ رو به رُشدِ ایرانیان بود مبنی بر این که «ایرانیان می توانند امور خود را به خوبیِ کارشناسان خارجی-شاید هم بهتر از آنان-اداره کنند».

با ورودِ آمریکا به عرصۀ اقتصادی ایران، سِرپرسی لورن (Loraine) وزیر مختار جدید انگلیس، در ۲۱ دسامبر ۱۹۲۱ / ۱دی ماه ۱۳۰۰ گزارش داد:

- «دولت ایران مصمّم است دستِ انگلیس و روسیه را باهم کوتاه کند» (ص۲۰۰).

انگلیسی ها و رضاخان

رَوَندحوادث به سفارت انگلیس در تهران نشان داد که در رقابت های موجود بینِ شخصیّت های سیاسی در ایران،رضاخان «شخصیّتِ سیاسیِ غالب»است هر چندکه او هنوز-از لحاظ سیاسی- گمنام بود. نورمن(Norman)وزیرِ مختارِ وقتِ انگلیس در ایران نوشت: «نسبت به آینده بسیار نگرانم».درلندن،کرزن از سرعت تبدیل افسری«بدون جاه طلبی سیاسی»به یک دیکتاتورِ نظامیِ تقریباً تمام عیار «متحیّر»بود(ص ۲۲۶).

پس از پیام قوام السلطنه ،وزارت خارجۀ انگلیس تصمیم گرفت تا کابینۀ قوام السلطنه را با قطع تمام وام ها تحت فشارمالی قرار دهد و به سقوط وا دارد. هدف این تحریم مالی -به ویژه- «شخصیّت خبیثِ وزیرجنگ» [رضاخان] بود که برای توسعۀ ارتش و عملیّات نظامی علیه جنگلی ها و چریک های طرفدارِ بلشویک ها در شمال ایران نیازِ مبرمی به پول داشت (ص۲۲۷).

با توجه به احساسات شدیدِ ضد انگلیسی در ایران و حضور ارتش سرخ در مرز‌های شمالی، رضاخان با هوشیاری دشواری‌های حرکت بین دو سنگ آسیابِ روس و انگلیس را دریافته بود. او در گفتگوهای خصوصی با مسئولان سفارت انگلیس به آنان «قول‌های مساعد» داده بود، ولی به زودی انگلیسی‌ها متوجّه شدند که نمی‌توان به قول‌های خصوصیِ رضاخان اعتماد کرد چرا که: «اصولاً حرف و عمل‌اش یکی نیست» (ص۲۴۴)، «رضا خان همۀ تعهدات را زیر پا گذاشته بود» (ص۲۶۲).

نخستین برخورد رضاخان با انگلیسی‌ها مربوط به استخدام افسران انگلیسی و تفویض قدرت اجرائی به آنان بود. نویسنده با استناد به گزارش‌ها و مکاتبات وزارت خارجۀ انگلیس نشان می‌دهد:

-«رضاخان و بسیاری دیگر از افسران قزّاق-قویّاً-با تصمیم سیّد ضیاء (طباطبائی) مبنی بر استخدام افسران انگلیسی و تفویض قدرت اجرائی به آنان،مخالف بودند.رضاخان اظهار داشت که این کار «معادلِ فروختنِ روح ملّت،یعنی ارتش،به خارجی ها است»(ص۲۲۵).

اخراج ناگهانیِ افسران انگلیسی از دیویزیون قزّاق موجب حیرت و نگرانی مقامات انگلیس شد.چند ماه پس از انجام کودتا،وزیر مختار انگلیس گزارش داد:«وزیرِ جنگ [رضاخان] دیگر از ما واهمه ندارد »،لذا:«سفارت انگلیس دیگر قدرتِ روی کار آوردن و برکنار کردنِ کابینه ها را نداشت» (ص ۲۲۶).

پیروزی رضاخان بر انقلابیّون گیلان،وجهۀ سیاسی او را بالا بُرد و از این زمان دولت انگلیس کوشید تا با «شخصیّتِ خبیثِ رضاخان»(ص۲۲۷) کنار بیاید. عوامل دیگری نیز باعث شدند تا انگلیسی ها رضا خان را«به حساب بیاورند»، ازجمله، حضور مسئولانِ جوان و جدید،مانند سِرپرسی لورن (Loraine) در وزارت خارجۀ انگلیس بود.در حالیکه این مسئولان جوان درکی واقعی از تحوّلات منطقه ای داشتند،لُرد کرزن، وزیر مقتدر خارجۀ انگلیس،خود را«قلباً و روحاً امپریالیست» توصیف می کرد(ص ۲۳) اعتقادی که ریشه در باورها و بلندپروازی های استعماریِ عصر«ملکه ویکتوریا» داشت که براساس آن، امپراتوری انگلستان رسالت داشت تا ملل عقب مانده را «متمّدن» کند.

دیگر اینکه: رضا خان در فضائی سرشار از«ملّی گرائیِ رو به رشد» و در جوّی عمیقاً ضد انگلیسی ظهور کرده بود آنچنانکه آیرونساید نیز نوشته بود که افسران ایرانی در دیویزیون قزّاق،«مملوّ از احساسات ضدانگلیسی»هستند (ص ۹۴). لورن،وزیر مختار جوان و جدید انگلیس در ایران،معتقد بودکه: «ایرانیان دیگر به قیّم نیازندارند» (ص۳۲۷) و لذا،«بازگشت به سیاستِ مداخله در امور کشورهای دیگر به وضوح،غیر ممکن است».در واقع،انگلیسی ها دیگر در موقعیّتی نبودند که نتیجۀ جنگِ قدرت در تهران را تعیین کنند، لذا مجبور بودند خود را به گرفتن جانبِ برَنده(رضاخان) راضی کنند. لورن- بعدها- بخود بالید که او رضاخان را به عنوانِ«اسب برَنده در مسابقۀ سیاسی،کمی پس از ورودش به تهران شناسائی کرده است» و لذا، به وزارت خارجۀ انگلیس توصیه کرد تا برای اعادۀ وجهه و نفوذ انگلیس در ایران، تا حد ممکن در ارتباط با امور داخلی ایران، بی طرف بماند. لورن تأکیدکرد:«برای زدودن خاطرات تلخ هفت سال گذشته در ذهنِ ایرانیان، مقامات انگلیسی باید به زایل شدن نفوذ خود در ایران رضایت دهند»...لُرد کرزن ازسیاستِ«دخالت ممنوع» دلِ خوشی نداشت، امّا مجبور بود آن را بپذیرد.هنگامی که وزیرِخارجۀ مقتدرِ انگلیس اصرار کرد که «ایرانیان نباید خواهان کمک و مشورت ما باشند» لورن پاسخ داد:«آنان هیچ یک را نمی خواهند»!.بنابراین:کرزنِ مغرور خود را با این امید که روزی ایرانیان «مجدّداً بر درِ سفارت انگلیس خواهند کوفت» تسلّی داد(ص ۲۳۲).

رضاخان عامل روس ها

چنانکه گفتیم رضاخان با هوشیاری حیرت انگیزی دشواری های حرکت بین دو سنگ آسیابِ روس و انگلیس را دریافته بود .او با استفاده از رقابت های روس و انگلیس،کوشید تا از یکطرف خود را به مثابۀ«ناجی ایران از خطرِبلشویک ها» (ص۲۳۰) جلوه دهد و از طرفِ دیگر،با روابطِ پنهان و آشکار بامقامات روسی کوشید تا به هراسِ انگلیسی ها دامن زنَد آنچنانکه مقامات سفارت انگلیس گمان می کردندکه:«رضا خان،آشکارا ضد انگلیسی و در تماس نزدیک با روتشتاین،وزیر مختار روسیه در ایران، است(ص۱۹۱). علاوه بر این، انگلیس‌ها گمان می‌کردندکه «سفارت روسیّه در خفا به تشویق رضاخان و طرفدارانش پرداخته» (ص۲۲۶). جرج چرچیل (کارشناس وزارتِ خارجه در امور ایران) همه چیز را زیرِ سرِ وزیرِ مختار شوروی می‌دانست و معتقد بود: «ظاهراً رضاخان به دامِ دسیسه بازی های آقای روتشتاین افتاده است» (ص ۲۲۷).«روابط خصوصی رضاخان با سفارت روسیّه» سبب شدکه انگلیسی ها او را خطری برای نفوذشان در تهران تلّقی کنند.نورمن، وزیرمختارِ وقتِ انگلیس در تهران، گهگاه فکرمی کرد که رضا خان «کاملاً طرفدار روس ها»است و حتّی احتمال دارد که وزیر مختارِ شوروی با کمک وزیر جنگ (رضاخان)کابینه را سرنگون سازد تا کابینۀ«علناً خصمانه تری نسبت به دولت انگلیس و کاملآً سرسپردۀ روس ها»بر سرِ کار آورَد...بنابراین:نورمن، قویّاً از وزرارت خارجۀ انگلیس خواست که هیچ گونه وامی به دولت ایران داده نشود تا رضاخان«کنارگذاشته شود» (ص ۲۲۷).

دولت انگلیس: تماشاگرِ صعودِ ستاره

لُرد کرزن با حسرت و تلخکامی احساس می‌کرد:«از بی‌کفایتیِ بی‌مانند، علاج‌ ناپذیر و غیرقابلِ تصوّرِ سیاستمداران ایران رو دست خورده است»(ص ۲۳۳)، لذا،به سبب قطع امید کامل دولت انگلیس از طبقۀ حاکمۀ ایران و ترس از قدرت گیری بلشویک ها در شمال، انگلیسی ها ناچار شدند تا روی رضا خان حساب کنند و «به تماشای ستارۀ رضا خان بنشینند»(ص ۲۳۵).عوامل دیگری هم سبب می شدتا انگلیسی ها رضاخان را به حساب بیاورند،یکی از این عوامل این بود که رضاخان با وجود مخالفت انگلیسی ها به قدرت رسیده بود (ص ۲۳۱). این امر، حاکی از نفوذ رو به ضعف انگلیسی ها بود. لورن،کمی بعد از ورود به تهران،این ضعف را تشخیص داد و مُصرّانه از وزارت خارجه خواست که با آن کنار بیاید.وزیر مختار انگلیس در ایران با آنکه رضاخان را «فردی مستقل»می دانست ولی امیدوار بود که«فشارِ بی‌امانِ شرایط» و به ویژه،دشمنیِ وی با بلشویسم رضاخان را در نهایت«به اردوی ما» برانَد (۲۳۶).با این حال، در سال ۱۳۰۱ (۱۹۲۲) اگر حق انتخابی بین رضاخان و شیخ خزعل وجود می‌داشت،هم لورن و هم لُرد کرزن، احتمالاً شیخ خزعل را انتخاب می کردند هر چند که لورن معتقد شده بود: با آنکه «رضاخان، میهن‌پرست‌تر از آن بود که هرگز آلت دستی سر- سپرده شود»، امّا می‌توانست«دوستی بسیار مفید»به شمار آید (ص ۲۴۳). با این حال، وزیرخارجۀ انگلیس سیاست‌های رضاخان را مغایر با منافع انگلیس می‌دانست و لذا در سال ۱۳۰۲ (۱۹۲۳) به لورن نوشت: «به نظر می‌رسد که رضا خان مصمّم به دنبال کردنِ سیاست‌هایی‌ست که من پیوسته آن‌ها را تقبیح کرده‌ام. او باید تا به حال دانسته باشد که با مخالفت اعلیحضرتِ انگلیس روبرو خواهد شد» ...جرج چرچیل (مسئول بخش ایران) نیز کم و بیش به همین انداره با سیاست‌های حکومت مرکزی رضاخان مخالف بود (ص۲۴۴).

در اکتبر ۱۹۲۳ (اوایل آبان ۱۳۰۲) رضاخان، احمد شاه قاجار را وادار کرد تا او را به مقام رئیس ‌الوزرائی منصوب کند. نقش وزیر مختار انگلیس (لورن) در این ماجرا، فراتر از یک «میانجیِ بی‌میل» نبود (ص۲۵۰).

سرکشیدنِ«داروی تلخ»

با وجود همصدائیِ وزیر مختار انگلیس با کنسول آن کشور در اهواز و تحریک سران ایلات لُر و بختیاری و خصوصاً شیخ خزعل برای برکناری یا سرنگون کردنِ «رضاخان ضدِ انگلیسی» (صص ۲۵۴-۲۵۳)، در سال ۱۳۰۳ (۱۹۲۵) به نظرِ لورن چنین می‌رسید که «رضاخان شخصیّتی بزرگ‌تر از آن است که بتوان همانند رئیس الوزراءهای پیشین از مسند قدرت به زیرش آورد» (ص ۲۵۵).لُرد کُرزن مایل نبود که این«جمع بندی دردناک»را از زبانِ لورن«یکی از معدود نور چشمی های خود» بشنود(ص۲۴۴) امّا رَوَند حوادث آینده-سرانجام- وزیر خارجۀ مقتدر انگلیس را وادار به سرکشیدنِ «داروی تلخ» (ص ۲۶۸) کرد.

احساسات ضد انگلیسی در ایران باعث شد تا رضاخان باپشتیبانی اکثریّت نمایندگان مجلس و حمایت گستردۀ افکارعمومی،به سوی خوزستان و آزاد سازی این منطقۀ استراتژیک از چنگ شیخ خزعل اقدام کند.در حالیکه مطبوعات شوروی تصمیم رضاخان را اقدام«نیروهای پیشروی ملّی ایران»می نامیدند (ص۲۵۹) سیاست دولت انگلیس در این باره، مخالفت و حتّی تهدیدهای نظامی بود (صص ۲۴۵-۲۴۷ و ۲۶۰-۲۶۷)، با این حال، رضاخان با قوائی نه چندان مجهّز، ضمن دستگیری شیخ خزعل و آزاد سازی خوزستان، به اعتبار و وجهۀ ملّیِ خود افزود. این امر از یک طرف شخصیّت استوار و شجاع رضاخان را در نظر انگلیسی‌ها برجسته تر ساخت، و از طرف دیگر، رضاخان را به تسخیرِ کامل قدرت سیاسی نزدیک تر کرد.

نکتۀ بسیار مهم،اصرار رضاخان در استفاده از نام خوزستان بود که از زمان شاه اسماعیل صفوی تا زمان قاجارها-به خاطرضعف حکومت های مرکزی-عربستان نامیده می شد.رضاخان ضمن مخالفت با این«نامگذاریِ جعلی و نادرست» تأکید کرد:

-«من در مرکز،امر کردم تا اين ايالت را به نام حقيقی و شريف خود يعنی خوزستان بخوانند» (۱۰).

آزادسازی خوزستان و «بی حرکتی مراقبت آمیزِ قوای انگلیس»ضمن«قوّتِ قلب یافتنِ رضاخان»، باعث شد تا دولت انگلیس نیز ماجرای شیخ خزعل را«کاری تمام شده»تلقّی کند و از اینکه دولت شوروی نتوانست از«آب گل آلودِ روابط رضاخان و انگلیس» ماهی بگیرد،خرسند باشد.از این هنگام، دولت انگلیس «وجود یک حکومت مقتدر مرکزی»را عاملی برای ثبات و آرامش ایران و سدّی در مقابلِ گسترش«خطرِ سرخ های بلشویک»دانست.بدین ترتیب،ایران نقش «کشورحائل»را بازی می کرد.به نظرلورن:«در شرایط فعلی،این سیاست بهترین ضمانتِ ممکن به ما علیه هرگونه کوشش روسیّه برای جذب ایران یا تجاوزِ این کشور به ما خواهد بود»(ص۲۶۹).

بعدها دولتمردانِ انگلیس به این باور رسیدند که: عُمدتاً به سبب ظهور نامنتظرۀ شخصیّت قدرتمندی چون رضاخان بود که ایران به دامان هرج و مرج نیفتاد و نیز از غلطیدن به دامان شوروی‌های سرخ در امان مانده بود (صص۲۳۳ و ۲۷۱).

صعود رضاخان آغازِ سقوط سریع نفوذ بریتانیا در ایران بود، «تنزّلی که در ۱۳۳۰، هنگام نخست وزیری محمد مصدّق، به حضیض خود رسید. مصدّق جریانی را که رضاشاه سه دهۀ پیش پی نهاده بود، فقط به شیوه‌ای نسبتاً عجولانه تر تکمیل کرد» (۱۱).

https://mirfetros.com

[email protected]

_____________________________

پانویس‌ها:

۱-این هیأت (متشکل از محمّدعلی فروغی، مشاور الممالک و حسین علاء) برای استیفای حقوقِ پایمال شدۀ ایران در جنگ جهانی اوّل به کنفرانس صلح پاریس اعزام شده بود. نگاه کنید به نامۀ اندوه‌بارِ محمّدعلی فروغی از پاریس: مقالات فروغی، ج ۱، چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۴، صص ۷۹-۶۱؛ یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی ازسفرکنفرانس صلح پاریس: دسامبر ۱۹۱۸ - اوت ۱۹۲۰، به کوشش محمد افشین ‌وفایی وپژمان فیروزبخش، تهران، ۱۳۹۴.

۲- تقی زاده، سیدحسن: تاریخ مجلس ملّی ایران، برلین، ۱۹۱۹، صص۲۸-۳۱

۳- دیوان اشعار محمدتقی بهار، به کوشش مهرداد بهار، تهران، ۱۳۶۸، ص ۲۸۷.
۴-دیوان ایرج میرزا، به کوشش محمدجعفر محجوب، نشر اندیشه، تهران، ۱۳۵۶، ص۹۴
۵-بهار، محمدتقی: تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج۱، تهران، ۱۳۵۷، ص۱۰۰. مقایسه کنید با نظرات سیدحسن تقی زاده، دکتر محمودافشار و احمد کسروی: نشریۀ آینـده، ج۱، شـمارۀ۱، تیـرماه ۱۳۰۴، تهران، ۱۳۳۸؛ باستانی پاریزی، تلاشِ آزادی، تهران، ۱۳۵۴، ص۴۰۱.
۶-نگاه کنید به: مقاومت شکننده، ترجمۀ احمد تدیّن، تهران، ۱۳۷۷، ص ۳۱۸.
۷-نگاه کنید به: ایران؛ برآمدن رضاخان؛ برافتادن قاجار و نقشِ انگلیسی‌ها، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران، ۱۳۷۷، صص ۱۸۳-۱۶۷ و ۱۹۸، ۲۱۳، ۲۱۶، ۲۸۳-۲۸۲، ۲۹۴-۲۸۹، ۳۰۵ و...
۸- نگاه کنید به:
http://homakatouzian.com/?p=725
۹-برای نگاه تازه‌ای در بارۀ سیدضیا نگاه کنید به گفتگوی درخشان دکتر صدرالدین اللهی با سیدضیا طباطبائی: سیدضیا؛ مردِ اوّل یامردِ دوم کودتا؟، لس آنجلس، ۱۳۹۰/۲۰۱۱. برای نقد و بررسی این کتاب نگاه کنید به:
https://mirfetros.com/fa/?p=13695
۱۰- نگاه کنید به: سفرنامۀ خوزستان و مازندران، هامبورگ آلمان، ۱۳۸۳، صص۵۶-۱۴۶
۱۱- غنی، سیروس، برآمدنِ رضاخان؛ برافتادنِ قاجار و نقش انگلیسی‌ها، ترجمۀ حسن کامشاد، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۸۵، ص۲۴۳