رژیم خامنه‌ای برای سرکوب و محروم کردن جامعه حدی نمی‌شناسد. فقیر کردن اکثریت جامعه، تورم ۱۷۰ درصدی (۳) برای مردم، وادار کردن افراد به فروش اعضای بدن و روسپیگری و اعتیاد، تحریک به مهاجرت اجباری، ادامه سرکوب دختران، ایجاد قحطی دارو و بازار موازی با قیمت بالا، شناسایی و دستگیری کنشگران مجازی، ادامه پخش منجلاب اسلامی، از جمله اقدام‌ها برای خفه کردن جامعه است. پشت سیاست سرکوب و فقر حداکثری کدام نظریه خوابیده است؟ رژیم آخوندی، نه می‌خواهد و نه می‌تواند وضع را بهبود بخشد. هدف رژیم نگه داشتن خود در قدرت بهر قیمتی است. ولی از آنجا که رژیم احساس سقوط می‌کند بنابراین تئوری «له کردن بی امتیاز» در دستور کار اوست. بسیاری از رژیم‌های استبدادی تمرکز انحصاری قدرت فرد را می‌خواهند و برای این امر به جامعه امتیاز می‌دهد.
رژیم توتالیتر خامنه‌ای هرگونه امتیازدهی به جامعه را رد می‌کند. تئوری رژیم غنیمت گیری حداکثری و چپاول بیکران در بالا و ایجاد بینوایی مفرط و سرکوب شدید برای پائین جامعه است. هدف این نظریه اینستکه جامعه شورشی باید کاملن شکسته شود و به ستوه بیاید و به بالاترین حد ناامیدی و پریشانی و خستگی برسد تا اینکه از هر مقاومت و مبارزه‌ای دست بردارد. بنابراین محروم کردن مردم از دستمزدها و دزدیدن دارایی‌های آنها از طریق تورم و بورس و بحران سازی با نقشه صورت می‌گیرد. نهادهای اطلاعاتی و تصمیم گیرنده رژیم از مشاورت روس‌ها برخوردارند و برای آنها در «له کردن بی امتیاز» جامعه، هیچ ملاحظه‌ای در کار نباید باشد.

جامعه سکولار و حکومت لائیک

تنها عاملی که استراتژی بالا را با مانع روبرو می‌سازد پویایی انقلاب و آگاهی اجتماع است. در شرایط کنونی مقاومت مدنی زنان سیاست قضایی و پلیسی حکومت را با شکست مواجه کرده است. به صورت روزافزون دختران و زنان محله‌های خرید و تفریح و گردشگری و دانشگاهی را به تصرف خود درآورده‌اند و بی حجابی گسترش می‌یابد. میزان ۷۴ درصد زنان و ۷۱ درصد مردان مخالف حجاب اجباری هستند (انستیتو برای تغییرات کلان، تونی بلر، ۱۹ ژوئن ۲۰۲۳) (۴). تمام تلاش‌های رژیم برای «حرام سیاسی» و «حرام دینی» خواندن بی حجابی به شکست انجامیده و جامعه پشتیبانی خود از زنان بی حجاب را نشان می‌دهد. رژیم در درماندگی قرار گرفته و برخی از افراد «خودی» میگویند حجاب را امر شخصی باید تلقی نمود. این افراد نگران آینده رژیم و آینده اسلام هستند. از همان ابتدا حکومت اسلامی به اعتبار وفاداری به قرآن و ضدیت با آزادی زن، اصل را نفی حقوق زنان دانست. انقلاب مهسا برخلاف رژیم عمل کرد و آرمان زنان به روح انقلاب تبدیل شد.

روند سکولاریزاسیون و عرفی شدن و آزاد شدن جامعه بشدت در حال پیشروی است. با پایان جنگ ایران و عراق، این روند شتاب پیداکرد و در دوره کنونی، روند عرفی و آزاد شدن جامعه و گسترش رفتارهای شهروندانه وسعت یافته است. آرام آرام سنت‌های کهنه و هنجارها و نرم‌های دینی حاکم فرومی ریزد. تقدس مذهبی که روان جامعه را به بندکشیده بود آهسته آهسته رنگ می‌بازد و لایه‌های اجتماعی آگاه جامعه درک می‌کنند که تقدس الهی و قرآنی بوی عفونت می‌دهد و فقط در خدمت حاکمان تبهکار است. سنجش نهاد گمان می‌گوید فقط ۳۲ درصد ایرانیان خود را شیعه تعریف می‌کنند و انحصار اسلام شکسته شده است. طبق بررسی انستیتو تونی بلر در ماه نوامبر ۲۰۲۲ فقط ۲۶ درصد ایرانیان شهرنشین و ۳۳ درصد ایرانیان روستانشین نماز پنجگانه خود را می‌خوانند. (۵)
این رفتار عرفی نو در جامعه نشاندهنده کاهش اعتقاد دینی وعقب نشینی اسلامگرایی و رشد رفتار خردگرا در جامعه است و در ضمن بمعنای کاهش افراد رای دهنده به رژیم و کوچک شدن پایگاه اجتماعی رژیم است. در جنبش مهسا ما شاهد بوده‌ایم از جمله شهرهایی که علیه حکومت به مبارزه دست زدند، مشهد و قم بودند. علیرغم فضای دینی و وجود خانواده‌های مذهبی این دو شهر نیز به انقلاب پیوستند. این امر نشاندهنده فروریزی اقشار سنتی طرفدار نظام است. چنین وضعی می‌تواند بمعنای افزایش نارضایتی در میان لایه‌های پائینی سپاه و بسیج و نیروهای انتظامی نیز باشد.

حوزه‌ها اعتبار و احترام خود را از دست داده‌اند. در دوران پهلوی آخوندها دارای اعتبار دینی و سیاسی بودند ولی این شرایط ممتاز اجتماعی دیگر ازبین رفته است و بخش عظیمی از جامعه به حوزه‌ها بی اعتماد شده و یا از آنها متنفر می‌باشند. شرکت آخوندها در قدرت سیاسی و یا حمایت آنها از حکومت فاسد و رانت دولتی و نیز فساد و خرافه پرستی این طبقه دینی، آنها را از مردم دور ساخته و منجر به ریزش دین باوری در جامعه شده است. یک زمانی اسلام و آخوند مورد احترام طبقه‌های اجتماعی بودند، اما امروز عمامه از سر آنها فرومی اندازند و در خیابان می‌گویند «آخوند برو گم بشو» و فریاد می‌زنند «تا آخوند کفن نشود این وطن، وطن نشود». ضدیت عمیق «روحانیت انقلابی» با آزادی و مدرنیته و پیوند آخوند با اسلام استعماری و گندآب فقه شیعه و استبداد، آنها را به حاملین میکروبهای فرهنگی و سیاسی تبدیل کرد. آخوندی که پیشوا و راهنمای جامعه تلقی می‌شد امروز بعنوان دشمن درجه یک ملت بشمار می‌آید. روزگاری قرآن برای همه کتاب مقدس بود و امروز نمایندگان نسل جوان مانند مجید رضا رهنورد می‌گوید نماز نخوانید و قرآن نخوانید و هنرمند می‌گوید: «نفرین به آئین شما». روزگاری مردم در خیابانها فریاد می‌زدنند «زنده باد حکومت اسلامی» امروز آنها حکومت اسلامی را برابر حکومت استبداد و فساد می‌شناسند و از حکومت دینی فاصله گرفته و طبق همان منبع ۸۵ درصد معترضین در ایران خواهان «حکومت لائیک» هستند. (۶).
جامعه یک تحول بزرگ را تجربه می‌کند، این گسست فقط برای نفی اسلام سیاسی نیست بلکه برای طرد اسلام قرآنی نیز هست. گسستی که به عنصر ایرانشهری و عنصر مدرنیته و پیدایش انسان مدرن و آزاد توجه دارد. زمانه‌ای برای تجربه‌ای بزرگ برای گسست که موجب وحشت مدافعان نظام کهن شده است. البته فقط جمهوری اسلامی نیست که در وحشت است. بسیاری از روشنفکران چپ و سیاسیون چپ در کنار نواندیشان دینی قرار دارند و از انتقاد به اسلام و قرآن وحشت دارند. چپ هایی که نوشتارهای نقد اسلام را سانسور می‌کنند و مشغول معامله با اسلامگرایان هستند فراوانند. آنها نیز مانند شیعیان اهل تقیه هستند و در کردار و اندیشه در برابر مدرنیته قراردارند.

جامعه آرزوها

از نظر جامعه شناسی می‌توان الگوئی را ترسیم کرد. ایران در سه جامعه موازی و «تودرتو» قابل تحلیل است.
جامعه اول، جامعه رسمی، با قوانین سیاسی و دینی‌اش، با حاکمیت ستمگر مسلط و طبقه چپاولگراش، با اخلاقیات و معنویت تبهکارش، با آدمهای بنده و اسیر و طرفداران امامزاده‌ها و آخوندهایش، با زندانها و اعدام‌ها و احکامش برای دفاع از نظم موجود، با دروغها و فسادها و ترورهایش، با اراده رهبرش برای بمب اتم و جنگ علیه کفر جهانی اس، با قتل‌ها و جنایت‌های الهی‌اش.
جامعه دوم، جامعه‌ای غیر رسمی با زخم‌ها و دردهایش، با مبارزات و مقاومت‌هایش، با حجابهایی که از سرافتاده‌اند، با آزادی‌های یواشکی‌اش، با مادران سوگوار و کنشگران حقوق بشری‌اش، با معنویت‌های دینی سست شده، با امامان معصوم ناتوانش، با ناسزاهایش علیه آخوند‌ها، با هوشمندی و پنهانکاری‌هایش، با اعتراض‌هایش علیه هوای آلوده، با ترانه‌هایش که از غم و درد و امید می‌گویند، با اراده تاریخی معطوف به گسست و با انقلاب زن زندگی آزادی‌اش.
جامعه سوم، جامعه آرزوها، جامعه‌ای که در روان انسانها ترسیم می‌شود و پایان تراژدی را نشان می‌دهد. همه امیدها در انتظارند، جهان آباد و آزاد، جهان خرد و فلسفه و دانش، جهان هنرهای بدون محدودیت، جهان عشق‌های بدون ممنوعیت، جهان برابری زن و مرد و آشتی با طبیعت، جهان با قدرت لائیک و آزادی اندیشه، جهان بدون گندآب قرآن و اسلام و استبداد، جهان انسان مدرن.

ایران کنونی جامعه اول، جامعه رسمی را مورد طرد قطعی قرار داده است. این جامعه فقط دربرگیرنده تاریکی و خشونت و جهالت است. جامعه دوم، جامعه غیررسمی به چالش‌ها پرداخته و در پی جراحی ساختارهاست. این جامعه با جانفشانی جوانان و نوجوانان و با سوزاندن سمبول‌ها و ارزش‌های رسمی، آغار یک روند گسست را اعلام کرده است، ولی پیچیدگی ساختارهای روانشناختی و جامعه شناختی، تلاش عظیم جهت جایگزینی می‌طلبد. جامعه سوم با آرزوهایش از دل این روند گسست بیرون می‌آید. جامعه سوم نیازمند انسان هایی است که طرفدار انقلاب در ایده‌ها و رفتارها هستند. با ارزشهای اسلامی و ارزشهای کمونیستی و ارزشهای بردگی پولی، جامعه در منجلاب باقی می‌ماند. اومانیسم، آزادی شهروندانه، خلاقیت فردی، همراهی هوشمندانه جمعی، جسارت در انتقاد و تعادل با طبیعت، برای جامعه انرژی مثبت بوجود می‌آورد. شرکت شفاف و نیرومند و خردمندانه و متهورانه بازیگران پرشمار در این روند گسست ضمانت مطلوبی برای نزدیک شدن به جهان آرزوهاست.

جلال ایجادی
جامعه شناس دانشگاه فرانسه

۱-René Girard René Girard, Anorexie et désir mimétique, Paris, L'Herne, 2008
۲-Carl Gustav Jung, Psychologie de l'inconscient
۳-Libération 19 juin 2023
۴-Tony Blair Institute for Globail Change
۵-Tony Blair Institute for Globail Change
۶ - ایجادی در کتابهای گوناگون در باره لائیسیته نوشته است. این نویسنده تا کنون کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی»، ۳۱۰ صفحه، نشر مهری، کتاب «جامعه شناسی آسیب‌ها و دگرگونی‌های جامعه ایران»، ۴۰۰ صفحه، انتشارات نشرمهری، کتاب «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن»، ۳۸۰ صفحه، و کتاب «اندیشه ورزی‌ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، ۷۲۰ صفحه، چاپ نشر مهری، منتشر شده است. جلال ایجادی هر هفته پنج برنامه تلویزیونی در زمینه انقلاب، لائیسیته، دمکراسی، فلسفه، جامعه شناسی و نقد قرآن و اسلام، تهیه و پخش می‌کند. این برنامه‌ها را در یوتوب میتوانید مشاهده کنید. ایجادی آخرین اثر خود را بنام «بحران بزرگ زیستبوم جهان و ایران» در ۴۸۰ برگ، انتشارات فروغ، منتشر نمود.