دانش‌آموختگان واگرا از همان به بعد تا عصر پهلوی اول، از جمله طیف گسترده‌ای بودند که خواه با گرایش چپ یا راست و خواه ملی یا قومیتی اغلب در راستای اهداف سیاسی و فرهنگی وارد عمل و اقدام شدند که لزوما با منافع مردم همسو نبود. از افرادی چون پیشه‌وری، جمالزاده، صادق هدایت، کیانوری، تا بازرگان، متین دفتری و بسیاری دیگر از شعرا و ادبای معاصر می‌توان افراد زیادی را برشمرد که نه تنها دردهای مردم را نفهمیدند بلکه درمان و چاره‌جویی مسایل فرهنگی و اقتصادی مردم را نیز در دنیای ذهنی و تیوریک خود برهم بافتند بی‌آنکه لزوما در راستای منافع آنی و آتی آنان قدم بردارند.

از جمله دلایل شکاف بین نخبگان کشور با مردم می‌توان به شکاف طبقاتی آنان اشاره کرد که نخبگان در طبقه مسلط، صاحب قدرت، ثروت و منزلت بوده و نیازها و دغدغه‌های مردم شهرهای مختلف را بدرستی درنیافتند. بخش بزرگی از نخبگان از زمره کسانی بودند که یا فرزندان شیوخ مطرح در جامعه و آیت‌اله‌زاده بودند یا از نسل وابستگان به نظام قدرت در دربار و حاکمیت شاه و شیخ بوده و یا از طبقات مسلط ساختار زمینداری و ارباب-رعیت برآمدند که منافع مردم را بعنوان رعایایی که شایسته رمه‌گردانی است، تشخیص و تمشیت کرده و می‌کنند.

از همین روست که در رویارویی با مردم، قشری از نخبگان به تقبیح مردم پرداخته و آنان را کم‌خرد و نادان و شایسته فقر و محرومیتی دانستند که در آن غوطه می‌خورند و یا از جهل مردم نسخه عقل پیچیدند که لزوما این عقلانیت بسود مردم نبود. در آنسوی این روایت، قشری از نخبگان نیز بودند که به قدسی‌گرایی و تقدس‌بخشی به مردم پرداخته و برای منافع مردمی که تصوری ذهنی از آنان داشتند نسخه‌هایی پیچیدند که منافع مردم در آن و در عمل محاسبه نشده بود.

ضعف نخبگان در این ترازوی شکسته، چنان بود که یا بسوی ناباوری به مردم حرکت کرده و دستخوش یاس و ناامیدی شدند و در نهایت اگر حرکتی ترقی‌خواهانه در پیش گرفتند، به توسعه از بالای هرم قدرت و بصورت تجویزی و تزریقی به توسعه برون‌زا، ناموزون و یکسویه اهتمام کردند. با ناباوری به دمکراسی برای مردم که از نظر آنان شایستگی و بلوغ لازم برای برخورداری از دمکراسی و ساختار دمکراتیک نداشتند، به تحکیم استبداد و یکتاسالاری در نظام قدرت و توسعه و مدرنیزم با سرنیزه روی آوردند. دوره معروف به مدرنیزم در عصر پهلوی اول شاهد شخصیت‌های بزرگی از هر دو قشر مذکور بود که در عمل به نیرو و نیاز مردم وقعی نمی‌نهادند اگرچه بنام آنان بیانیه صادر می‌کردند.

نتیجه گسستگی پیوند برخی نخبگان بنام روشنفکر، تحصیل‌کرده و انتلکتویل زمانی که اندیشه نخبگانش بیش از ظرفیت شعورعامه بوده و توان انطباق این تضادهای فکری و فرهنگی وجود نداشت، به خودکشی نخبگان منجر شد. گاه نیز طیفی از نخبگان با اقدام به حرکات نظامی به گونه دیگری و بدلیل عدم درک درست از شرایط عینی و ذهنی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی به خودکشی‌های حزبی، فرقه‌ای و نظامی دست یازیدند که در این میان خون بخشی از مردم نیز بیهوده بر زمین عبث ریخت.

فرار به جلو بجای تحلیل و نقد وضع موجود، ایدآلیزم ایرانی در بین نخبگان، بزرگ‌سری نخبگان ایرانی با اندام نحیف واقعیت‌های موجود در‌جامعه و مردم، سبب شد علیرغم تلاش‌های ارزشمند علمی، فرهنگی، ادبی و پژوهشی بخشی از نخبگان نتیجه اقدام آنان شکلی از گریز از واقعیت موجود و تلاش برای تسریع تحولات اجتماعی و دورافتادن از واقعیت‌های مسلم در بسترهای اجتماعی و فرهنگی بود.

تورم نخبگان بجایی رسید که پیش و بیش از رشد ساختارهای زیربنایی، توسعه آموزش و بهداشت عمومی، پالایش افکار خرافی از متن باورداشت‌های مذهبی و شهرنشینی توام با رشد جامعه مدنی، خیل عظیم و گسترده‌ای از نخبگان وارد جامعه ایران شوند که فرصت‌های شغلی متناسب با این عرضه در آن وجود نداشت. همین روند در سال‌های پس از انقلاب ۵۷ نیز ادامه یافت و امروزه شاهد تورم تحصیل‌کردگانی هستیم که نه در بازار کار جذب می‌شوند و نه دیگر می‌توانند در بین مردم با باورهای عامه‌شان همزیستی کنند. جزیره نخبگان ایرانی در متن جامعه ایران بشدت خشک و بی‌آب و علف، در سرابی است که بهشت موعود در آن بنظر یک خیال محض است.

حذف نخبگان چه بسا از نتایج همین تصادهاست. به تعبیر دیگر در متن تضاد و شکاف بین نخبگان و مردم، شکاف درونی دیگر میان خود نخبگانی است که بخشی جذب در نظام قدرت و حاکمیت شده و بخشی در بیرون از نظام قدرت به اپوزیسیونی مبدل شده‌اند که دون‌کیشوت‌وار به جان هم افتاده و یکدیگر را حذف می‌کنند. قتل عام قلم و اندیشه در نظام‌های سیاسی پهلوی‌ها تا عصر حاکمیت ولایی مافیای، همواره توسط کسانی رخ داده است که خود از قشر نخبگانی بودند و در نظام قدرت جذب هضم شده بوده و هستند.

ناباوری به نخبگان را می‌توان از نتایج چنین شکافی محاسبه کرد که در آن مردم نیز به نخبگان خود کم باور بوده و نسبت به تحول سیاسی ناشی از عملکرد و باورهای آنان ایمانی ندارند. شکست پروژه‌های توسعه‌ای و تحول‌خواهانه در پیش، حین و پس از انقلاب ۵۷ از صدر مشروطیت تاکنون، سند محکمی در دست عامه مردم و مردم عامی داده است که از دست روشنفکران، متفکران، دانش‌آموختکان و انتلکتویل‌های ایرانی نیز چه در داخل و خارج از کشور آبی گرم نمی‌شود و روندهای توسعه نیازمند مدارا، شکیبایی و حرکتی درون‌زا و از پایین به بالاست.

سنجشگری مسایل اجتماعی ایران