در برابر چنین ادعاهایی سه نوع روش قابل استفاده بود. یکم، موضع دفاعی و کوشش در رفع و دفعِ نسبت‌های غالباً پوچی، چون وابستگی به این یا آن طبقه ی استثمارگر یا هیأت‌ِحاکمه‍ی ستمگر یا امپریالیسم و، بالأخره، عقب ماندگی؛ نسبتی که در آن تعرض ایدئولوژیکی به همه‍ی مخالفان داده می‌شد؛ دوم موضع تعرضی، یعنی احاطه‌یافتن بر افکار نادرست تعرض‌کننده و نقاط ضعف آنها، و افشاءِ نیرنگ‌های فکری، علمی و فلسفی و نادرستی های تاریخی که در دستگاه تبلیغاتی او به‌کار‌می‌رفت، و این روش مستلزم کار پژوهشی جدی در تاریخ این پدیده و ساخت واقعی و اعماق ماهیت «افکاری» بود که در ترویج آنها کوشش‌می‌شد^۴. راه سوم عبارت از این بود که در برابر یک دستگاه «فکری» هژمونیست دستگاه هژمونیست دیگری از ایده‌ها عرضه و کوشش‌شود تا یکی با کمک دیگری مردود‌گردد.

در این میان، روش نخستین، یعنی موضع دفاعی در رسیدن به هدف مورد نظر ناتوان بود زیرا این دفاع به انبوه کسانی که عقاید خود را مورد تعرض یک دستگاه منظم «فکریِ» آزموده در کار خود می‌دیدند قوت قلب نمی‌بخشید و تردید‌های آنان را زائل‌نمی‌ساخت. اتخاذ موضع دفاعی در مبارزه‌ی فکری همواره در طرف مورد حمله رگه‌هایی از تردید باقی‌می‌گذارد بی‌آنکه حتی ذره‌ای تردید نسبت به افکار تعرض‌کنندگان برجا‌نهد. راه سوم نیز، که عبارت از پیشنهاد یک طرز فکر هژمونیستی دیگر، به‍نام دین یا ناسیونالیسم، به‌جای ایدئولوژی طرف مقابل بود و هست، همان‌است که نقض‌غرض نامیده‌می شود، یعنی ارتکاب خطای رقیب به شکلی دیگر، تنها بدین عذر که این‌ یک اصیل و قابل اعتماد است زیرا از فرهنگ خودی گرفته‌شده‌است؛ در حالی که هرچه خودی‌است، حتی به‌فرض اصالت و در صورتی هم که در گذشته سودمند یا پسندیده بوده، الزاماً همواره و الی‍الابد بهترین گزینش نخواهد‌بود.

بدین ترتیب، جهان بینی‌های هژمونیست دیگری نیز که به رقابت با لنینیسم برمی‌خاستند، حتی اگر نقطه‍ی الهام آنها یکی از ادیان قدیمی بود ـ و در کشور ما اسلام شیعه ـ لازم می‌دیدند که حربه‍ی نامشروع علمی بودن را از انحصار کمونیسم دولتی شوروی و مبلغان آن در آورند و در‌نتیجه می‌کوشیدند تا به‌نوبه‌ی خود جهان‌بینی خویش را به این صفت ناحق بیارایند و این ادعا را به‌هر طریق به کرسی نشانند. به عبارت دیگر، اشکالات وارد بر ادعای لنینیست‌ها دایر بر علمی‌بودن نظریاتشان مانع از آن نبوده که حتی برخی از پیروان ادیان مختلف، از جمله اسلام نیز، به دلائل مختلف و از جمله به سبب همین رقابت، به این ادعای بی پایه که باورهای دینی آنان با علوم جدید منطبق‌است، یا حتی یافته‌های علوم جدید در نصوص قدیمی ادیان آنان یافته‌می‌شود، پرداخته در‌صدد اثبات مدعای خود برآیند^۱.

واقع بینی سیاسی

در برابر سیاست ایدئولوژیکی

در ایران ما، آنچه می‌توانست، و توانسته‌بود در برابر این هرسه طرز فکر افراطی دکترینی واقع‌بینانه عرضه‌کند تفکر آزادیخواهانه و استقلال طلبانه‌ی ملی (و دموکراتیک) بود که، بجای دخالت در جهان بینی یکایک اعضاءِ جامعه که یکسان ساختن آنها امری بود هم مُحال، هم غیرلازم و هم خطرناک، مستقیماً به زندگی و مصالح جمعی و حیات ملی پرداخته، با تکیه بر احیاءِ دستاوردهای نهضت مشروطه و دفاع از منافع کشور در برابر مطامع قدرت‌های بزرگ بیگانه، بخصوص انگلستان و شوروی، توسل به ایدئولوژی های هژمونیست را نه فقط بیهوده، بلکه به دلیل تعارض آنها با زندگی دموکراتیک و انکشاف آزادی اندیشه زیانبخش می‌دانست. تجسم بیرونی این گرایش، که در صورت پیشرفت و پیروزی می‌توانست زمینه را برای همیشه از ایدئولوژی‌های هژمونیست بگیرد، جنبش مبارزه‍ی پارلمانی ضد‍استعماری و آزادیخواهانه به‌رهبری دکتر مصدق، یا ادامه‌ی نهصت مشروطه در شرایط نوین بود. این جنبش که نهضت ملی نامیده شد، با پیشرفت سریع خود، به‌ویژه در دوره‍ی مبارزه با استعمار انگلیس بر سر نفت ایران و بر سرِ استقلال واقعی کشور، و با ملی کردن صنایع نفت و مبارزه برای انتخابات آزاد، توانست بخش مهمی از هواداران سالم و معتدل سه گرایش بالا را به سوی خود جلب کند و به همین علت نیز دشمنی سخت‌ترین جناح‌ها و عناصر آنها را نسبت به خود برانگیخت.

مخالفت حزب توده با جبهه ملی و رهبر آن مصدق، علاوه بر نفوذ شوروی در حزب توده و انگیزه‌ی دفاع از منافع این کشور، از جمله از ایدئولوژی هژمونیست آن نیز سرچشمه می‌گرفت. هواداران متعصب ایدئولوژی دینی چون فداییان اسلام هم، که از مجاری نامرئی توسط دربار و رکن دوِ ستاد ارتش نیز تقویت می‌شدند پس از تشکیل دولت ملی دکتر مصدق، با اعمال فشار بر آن می‌کوشیدند تا خصلت دموکراتیک و لاییک آن را که بر اصول مشروطه استوار بود خدشه‌دار و ضعیف کنند. در عوض هواداران معتدلِ هر سه گروه، گاه با حفظ نسبی تمایلات ایدئولوژیک و هژمونیست خود، و گاه با آزادی کامل از نفوذ آنها هر روز به نهضت ملی و رهبری آن نزدیک تر می‌شدند^۴.

بخش بیست‌وپنجم ـ ب

نهضت آزادی و پیشاتاریخ آن

-------------------- -------------------- --------------------

[۱] این یادآوری لازم است که تا پیش از تأسیس اتحاد شوروی کمونیسم تنهاجنبه ی آرمانی را داشت که جز در رساله‌ها و مانیفست‌هایی از آن سخن نرفته بود. معمولاً مخالفان سیستم سرمایه داری خود را سوسیالیست می‌نامیدند و با اینکه برخی از آنها هوادار اجتماعی‌کردن بخش‌های مهمی از تولید و خدمات بودند اما اصول دموکراسی لیبرال را، که مارکس در برخی از آثار خود دموکراسی بورژایی خوانده بود، از بیخ و بن نفی نمی‌کردند و حاضر‌بودند در چارچوب آن به‌کمک مبارزات پارلمانی و سندیکایی برنامه های خود را عملی‌سازند. با تشکیل حکومت بلشویک اولین بار سخن از حکومت کمونیستی به میان آمد و پدیده‌ای در تاریخ ظهور‌کرد که ما اینجا از آن با نام کمونیسم سنخ شوروی یاد‌کردیم و بعد ها «سوسیالیسم واقعاً موجود» نامیده شد.

[۱] سید قطب، محمـد، زاده ی جنوب مصر، در ۱۹۰۶؛ او که در میانه ی سالهای پنجاه میلادی به بزرگترین نظریه پرداز اسلام سیاسی تبدیل شده بود، در سال ۱۹۶۶ به اتهام توطئه برای سرنگونی جمهوری جدید مصر به رهبری جمال عبدالناصر به اعدام محکوم شد و اعدام گردید.

[۱] برای دانستن بیشتر در این باره باید افزود که آنچه در قرن بیستم علمگرایی (scientisme) نامیده شد و به‌معنی جستجوی پاسخی برای همه‌ی پرسش‌ها در علوم جدید بود، و در همان قرن نیز به مثابه ی یک ایدئولوژی مورد انتقاد فلاسفه و جامعه شناسان بسیار قرار گرفت، در قرن نوزدهم یک جریان فکری نوین، غالب و بسیار نیرومند بود که اعتقاد به آن شامل مارکس و انگلس نیز می شد. به عنوان مثال، انگلس در نامه‌ای به مارکس درباره ی نظریه ی داروین اظهار‌کرده‌بود که این نظریه ی علمی، که تنازع بقا را کارفندِ (مکانیسمِ) عمده ی تکامل در طبیعت می شمارد نظریات او و مارکس درباره ی نقش مبارزه‌ی طبقاتی در تاریخ را تأیید‌می‌کند. همچنین برنامه ی مارکس درتدوین کتاب سرمایه، چنانکه در نوشته‌های پیش از آن اعلام‌داشته‌بود، عرضه کردن یک تئوری کاملاً علمی درباره‌ی کارفندهای اقتصادی بود. او در دیباچه ی کتاب سهمی در نقد اقتصاد سیاسی (Contribution à une critique de l'économie politique) ارائه ی نظریه‌ای اقتصادی را، که از جهت دقت علمی مانند علم فیزیک باشد، هدف کار خود اعلام‌کرده‌بود. پیداست که چنین برنامه‌ای از سوی کسی که، با وجود دانش فلسفی و تاریخی وسیع خود، هیچگونه تصوری از ساختمان علم فیزیک نداشت تنها گویای مجذوبیت او در برابر علوم مدرن بود. در برخی از آثار انگلس چون آنتی دورینگ نیز این مجذوبیت نسبت به علوم جدید دیده می شود.

[۱] نک. محمـد امینی، فداییان اسلام.

Aujourd'hui[Quand ?], Teilhard a cessé d'être un réprouvé talentueux[non neutre] pour être qualifié de « précurseur » et de « savant extraordinaire ». En ۲۰۱۳, l'Osservatore Romano sous la plume de Maurizio Gronchi cite la phrase de Teilhard « j'étudie la matière et je trouve l'esprit ». Les travaux philosophiques et études théologiques prennent désormais en compte la composante dynamique et évolutive de l'homme et de l'univers. Cela est particulièrement perceptible par exemple dans l'œuvre du théologien allemand Karl Rahner.

مهدی مظفری که خود در دوران جوانی به نهضت آزادی بسیار نزدیک بوده است، در این باره چنین می‌نویسد: « هفتاد سال از تاسیس حزب توده می‌گذرد. یکی از تبعات بسیار مهم تاسیس این حزب که کمتر مورد بررسی قرار گرفته، به وجود آمدن جریانی است که امروز به نام ملی ـ مذهبی معروف است. پیدایش جریان ملی ـ مذهبی واکنش مستقیم گروهی از اسلامگرایان شهرنشین بود در برابر نفوذ چشمگیر حزب توده در بین جوانان و به‌ویژه دانشجویان.» (دکتر مهدی مظفری، نقش ویرانگر ملی - مذهبی‌ها در گذشته و نقش سازنده‌ی آنان در آینده‌ی ایران؛ نک. سایت اینترنتی نهضت مقاومت ملی ایران).

۲ زیرا اگر چیزی به نام «فلسفه‌ی علمی»، یعنی فلسفه‌ای دارای ویژگی‌های علوم تجربی مدرن و ریاضیات، وجود داشت آنگاه فلاسفه بخشی از دانشمندان این علوم بشمار می‌آمدند، حال آنکه به‌هیچ روی چنین نیست زیرا از زمانی که علوم جدید یک به یک از فلسفه‌ی سنتی جدا و مستقل شدند هر یک دارای موضوع خاص و مستقل، و نیز روش خود هستند و «علمی بودن» آنها بر آن موضوع و آن روش کار استوار است، در حالی که فلسفه نه مانند آنها دارای موضوعی کاملاً مشخص و محدود است و نه دارای روشی واحد و یکسان برای همه‌ی فیلسوفان؛ و حتی برخی از فلاسفه به علوم یا روش‌های علوم نیز انتقاداتی اساسی وارد می‌کنند. تنها نکته‌ای که باید بر اینها افزود این‌است که اولاً فلاسفه برای کسب امکان نقد بر علوم باید تا حد زیادی بر برخی از شاخه‌های آنها آگاهی به‌دست آورند تا سخنانشان در آن زمینه ناشی از جهل نباشد، و دیگر اینکه به دلیل رابطه‌ی نزدیک منطق صوری جدید که، از اواخر قرن نوزدهم به بعد، پا‌به‌پای ریاضیات جدید و در پیوند نزدیک با آن، پدیدار شده، همانطور که فلاسفه‌ی قدیم نمی‌توانستند از منطق بیخبر باشند، فلاسفه‌ی این دوران نیز نمی‌توانند به‌ ریاضیات و منطقِ مرتبط با آن بی‌اعتنا و از آن بی‌اطلاع باشند، خاصه اینکه زبان فلسفه‌ی تحلیلی تماماً بر منطق صوری مدرن استوار است و فیلسوفی که داعیه‌ی اشراف بر فلسفه‌ی معاصر را داشته‌باشد نمی‌تواند با این مبحث بیگانه بماند.

۳ بخش مهمی از نوشته های مهندس بازرگان صرف موضوعاتی ناظر بر این قبیل مسائل شده است. برای روشن شدن این ادعا لازم نیست به راه دوری برویم و کافی است به‌عنوان نمونه به یکی از آثار آن زنده‌یاد که سير تحول قرآن نام‌دارد رجوع‌کنیم. در این کتاب که در دوران زندان پس از دستگیری سال ۱۳۴۱ نوشته‌شده، مهندس بازرگان کوشیده‌است تا با بررسی طول سوره‌ها بر حسب تعداد آیات هر یک، و طول آیات از لحاظ شمار کلمات هر یک، و در نظر گرفتن شأن نزول آنها (تاریخ نزول آیات، بر اساس کتب و تحقیقات موجود از قدیم تا کنون) و سنجش آماری آنها برای بدست آوردن میانگین‌ها، نشان‌دهد که دارازی متوسط آیات و سوره‌های هر سال تابعِ خطی افزاینده‌ای از بُعد زمان بوده‌است. در ضمن در توضیحات ضمیمه درباره‌ی این امر نیز تصریح‌کرده‌است که هرچند انجام این کار البته با توسل به‌روش آماری صورت‌گرفته است اما امروز هیچ برآورد علمی بدون توسل به آمار امکان‌پذیر‌نیست. وی در پاسخ به این سؤال که :«شما در مقدمه نوشته‌ايد كه از [نظریه‌ی] احتمالاتِ رياضي استفاده‌كرده‌ايد. مي‌خواهم بگويم كاربرد احتمالات يك مقدار ممكن است در علمي بودن تحقيق اثر بگذارد... » می‌گوید: «خود آمار علم است ؛ امروزه ثابت‌كرده‌اند كه هيچ چيز خارج از علم آمار نيست و همه‌ی قضاوت‌ها متكي بر آمار است. پس هيچ‌كدام ۱۰۰ درصد [کذا فی الاصل؛ ۱۰۰٪] قطعيت ندارد. منتهي عملاً وقتي ضريب احتمال يا اشتباه بالا‌رفت، آن‌وقت مي‌توانند‌ بگويند كه ديگر قابل‌ا‌تکاء نيست. هيچ قضاوت بشري، سياسي، اجتماعي و... ، هيچ‌كدام قطعيت رياضي۱۰۰ درصد [کذا فی الاصل؛ ۱۰۰٪] ـ آن‌گونه‌ كه سابق مدعي‌بودند ـ ندارند. در كتاب [سيرتحول قرآن] هم من مكرر گفته‌ام كه صحت اينها و صحت آن جدولي‌كه براي سال‌هاي نزول آيات داده‌شده‌‌است، ممكن است [قابل] يكي دو سال پس و پيش باشد... » (مهندس مهدي بازرگان، سير تحول قرآن، جلد اول، مجموعه‌ی آثار (۱۲)، بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان، چاپ پنجم، ۱۳۷۷، ص. ۹).

در مقدمه‌ی ناشر که در واقع نامه‌ای است از زنده‌یاد علی شریعتی، شرحی در اهمیت و عظمت این کتاب آمده، بدین معنی که «چاپ های قبلی کتاب فاقد مقدمه بود و ناشر بهتر‌دانست قسمتی از نامه‌ی زنده‌یاد دکتر علی شریعتی که در حوالی سال ۱۳۴۷ به مهندس عبدالعلی بازرگان نگاشته‌شده، به‌جای مقدمه نقل‌شود و سپس توضیحات لازم را عرضه‌نماید.» در آن نامه می توان از جمله چنین خواند: «در اینجا می‌خواهم مطلبی را که چند ماه است مرا به‌شدتی که در بیان نمی‌گنجد به‌خود مشغول‌داشته‌است و یک لحظه از آن غافل نیستم عنوان‌کنم و آن تمام‌کردن آن شاهکار معجزنمای کار در باره‌ی قرآن است. من کشف ایشان را در باره قرآن درست، بی‌مبالغه، شبیه‌ کار گالیله در باره‌ی منظومه‌ی شمسي و نیوتن در باره‌ی جاذبه و پاستور در باره‌ی بیماری... می‌دانم. آنها کلید علمی وحی طبیعی را به‌دست‌آورده‌اند و ایشان کلید علمي وحی الهی را. من آن روز که ایشان طرح این کار را بیان‌می‌کردند دچار یک گیجی و حیرت بی‌سابقه‌ای شده‌بودم (...) من به همان مقداری که آن روز توضیح‌فرمودند، آنچه دستگیرم‌شد چنان خارق‌العاده بود که ناگهان احساس‌کردم که به قرآن یک ایمان علمی پیدا‌کردم. ایمان علمی، همچنان که به منظومه شمسی یا ترکیب آب یا حرکت بادها ایمان دارم. یعنی دیدم که «وحی» است ! دیدم (...). زیرا من هیچ مسئله‌ای را نه تنها در باره‌ی قرآن بلکه دین و بلکه خدا و اثبات ماوراءالطبیعه و... همه چیز در ردیف آن نمی‌بینم. این حادثه‌ای است در علم مذهب، این تنها اثبات قرآن و وحی‌ نمی‌کند اثبات وجود خدا و غیب را می‌کند. آن هم اثبات خدا نه با زبان عرفان و اخلاق و فلسفه و عقل؛ نه، با علم، آن هم علوم دقیق و آن هم دقیق ترینش، ریاضی! بازهم در شگفتم که چرا آن روز آقای مهندس [بازرگان] آن طور عادی از آن سخن می‌گفتند! آن‌کار بزرگ همه‌ی حرف‌ها و دلیل‌ها‌ و‌ منطق‌ها را بی‌ارزش و یا لااقل کم‌ارزش کرده‌است. من با اطلاع و استعداد کمی که دارم چند بار در کلاس و مباحثه با دانشجویان با این شرط که «هر چه قدرت انکار و رد و حتی لج دارید برای نپذیرفتن این استدلالِ من در وحی بودن قرآن به‌کار‌برید» و همه جا با وجود همین شرط به آن متد که استدلال‌کرده‌ام موفقیت مطلق بی‌استثناء آمیخته با ایمان و شگفتی و اعجاب خارق‌العاده به‌دست آورده‌ام. نه تنها اقناع‌کننده‌است، اعجاب‌آور و ایمان‌آور‌ است. »[ت. ا.] (پیشین، ص. ۲۱).

حال باید پرسید اگر ایمان واقعاً ایمان باشد، یعنی، چنانکه هم در اسلام و هم در مسیحیت، اعتقادی است در ماوراءِ هر‌گونه استدلال عقلی، یک برهان ریاضی درباره‌ی طول و عرض آیات و سوره‌های قرآن بر حسب زمان نزول آنها بر آن چه می‌افزاید. و اساساً آیا ایمانی که مستدل شد، بطوری که، به فرض صحت استدلالی که در خدمت آن به‌کار‌رفته، همه کس به قبول آن الزام علمی‌ می‌یابد، باز هم ایمان نامیده‌خواهد‌شد یا از مقوله‌ی ایمان بیرون‌می‌رود؟ ضمن اینکه به فرض "علمی‌بودن" نظریه‌ی مهندس بازرگان درباره‌ی موضوع مورد بحث باید به این اصل مسلم توجه‌داشت که هیچ نظریه‌ی علمی، خواه عام و خواه خاص، نیست که در طول زمان دستخوش تغییراتی جزئی یا کلی نگردد؛ حتی در ریاضیات که اساس آن، به‌خصوص از قرن نوزدهم، دستخوش بحرانی بزرگ شد و مبانی آن مورد سؤال های عمده واقع‌گردید و همه‌ی کوشش‌هایی که برای پاسخ به پرسش‌های ناشی از این بحران صورت‌گرفت بجای رفع بحران بر شدت آن افزود تا جایی که با اثباتِ دو قضیه‌ی معروف کورت گودِل (Kurt Gödel)، ریاضی‌دان بزرگ اتریشی در سالهای ۱۹۳۱ و ۱۹۳۲، اصل عدم تناقض در مبانی تئوری اعداد برای همیشه از اعتبار افتاد!

اما این سخنان زنده یاد شریعتی چرا؟

«من کشف ایشان را در باره قرآن درست، بی‌مبالغه، شبیه‌ کار گالیله در باره منظومه شمسي و نیوتن در باره ی جاذبه و پاستور در باره‌ی بیماری... می‌دانم. آنها کلید علمی وحی طبیعی را به‌دست‌آورده‌اند و ایشان کلید علمي وحی الهی را.(...) من به همان مقداری که آن روز توضیح‌فرمودند، آنچه دستگیرم‌شد چنان خارق‌العاده بود که ناگهان احساس‌کردم که به قرآن یک ایمان علمی پیدا کردم.»

مقایسه میان نظریاتِ گالیله و نیوتون و پاستور، که نقائص و عدم دقت بخشی از قوانین دو نفر نخست آنان در قرن بیستم ثابت شده، به‌طوری که نظریه‌های نسبیت خصوصی و عمومی آینشتین جای آنها را گرفته‌است، با بحث درباره‌ی طول آیات و سوره های قرآن چه مقایسه‌ای‌است؟ آیا «ایمان علمی» اساساً معنایی دارد، و تناقص در کلمات نیست؟

« ایمان علمی، همچنان که به منظومه شمسی یا ترکیب آب یا حرکت بادها ایمان دارم. یعنی دیدم که «وحی» است ! دیدم(...). زیرا من هیچ مسئله‌ای را نه تنها در باره قرآن بلکه دین و بلکه خدا و اثبات ماوراءالطبیعه و ... همه چیز در ردیف آن نمی‌بینم. این حادثه‌ای است در علم مذهب، این تنها اثبات قرآن و وحی نمی‌کند اثبات وجود خدا و غیب را می‌کند». (ت. ا.)

آیا ایمانی که زمانی صحت آن با استدلالات عقلی به اثبات رسید، به فرض آنکه رسیده باشد، زمان دیگری هم با استدلال عقلی دیگری قابل‌رد نخواهد‌بود؟!

تا زمانی که مرحوم علی شریعتی در فرانسه بود، رابطه‌ی نویسنده‌ی این سطور که در آن زمان در سوییس مقیم‌بود، هر بار که با او دیداری داشته‌است، چه دو به دو و چه در کنگره‌های جبهه ملی اروپا یا کنفدراسیون دانشجویان، رابطه‌ای بوده در نهایت صفا و صمیمیت، و میان وی با آن زنده‌یاد هرگز نه از لحاظ شخصی و نه از جهت سیاسی کمترین اختلاف و کدورتی رخ نداده بوده است. پس، اظهار نظر بالا تنها یک اظهار نظر است درباره‌ی یک اظهار شگفت‌انگیز، و نه درباره‌ی شخص علی شریعتی که خاطره‌ی نویسنده‌ی این سطور از وی همچنان صفا و زیبایی خود را حفظ‌کرده‌است.

منظور از این ملاحظات تنها همان است که در سراسر این نوشته مطرح‌بوده، یعنی این که مرحوم مهندس بازرگان نیز، مانند همه‌ی کسانی که در راه استوار‌نشان‌دادن پایه‌های ایدئولوژی خود ضمن توسل به انواع وسائل در سود‌بردن از علوم مدرن نیز کوشش‌می کرده‌اند و می‌کنند، دست به این کار زده‌بود، حال آن که توسل به علوم برای اثبات باور‌های ایمانی جز ابراز تردید ضمنی یا ناخودآگاه، درباره‌ی آنها معنایی‌نمی‌دهد، ضمن آن‌که به‌دلیل متغیر بودن فرضیه‌های علمی مدرن نتیجه‌گیری‌هایی که از آنها می‌شود نیز ناچار متغیر خواهد‌بود. آقای محسن کدیور نیز نکته‌ای مشابه درباره‌ی زنده‌یاد شریعتی بیان‌کرده‌است که یاد‌آوری آن در اینجا بی‌مناسبت نمی‌نماید: « فرض کنید باید ببینیم که میزان اطلاعات جامعه‌شناختی و تاریخ ادیان مرحوم دکتر علی شریعتی که نسل دیندار ما به پای خطابه‌های حماسی او نشسته‌بود، چه‌ اندازه بوده‌است؟

چقدر ایشان جامعه‌شناسی و تاریخ ادیان را پیش اساتید فن آموخته‌بود و چه اندازه از ذهنیات خودش استفاده می‌کرد؟»؛ نک. محسن کدیور در گفتگو با محمـد حیدری، ایرانی‌ بودن نه فضیلتی است نه رذیلتی، احترام آزادی، سه‌شنبه، ۲۰ تیرماه ۱۳۹۶.

۴ درباره‌ی این جناح معتدل گرایش ایدئولوژیکی اسلامی دکتر مهدی مظفری چنین می‌نویسد: «در این میان، نقش اسلامگرایان معتدل، یعنی همین ملی ـ مذهبی‌ها و نواندیشان مذهبی در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ حائز توجه و دقت خاص است. این گروه مرکب بود از برخی استادان دانشگاه، معلمان، مهندسان، پزشکان، کارمندان و بخش قابل‌توجهی از بازاریان و دانشجویان دانشگاه و دانشسرای‌عالی. به مقتضای شغلی، این گروه رو‌در‌روی حزب توده قرار‌داشت. زیرا حوزه‌ی نفوذ و عملیات و عضوگیری هر دو تا اندازه‌ی زیادی یکسان بود. مهندس مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه تجدید نظرِ ویژه‌ی دادستانی ارتش (خرداد ۱۳۴۳) به‌تفصیل از کارشکنی‌ها و اعتصابات دانشجویان توده‌ای دانشکده فنی به‌ویژه دانشجویان افسری صحبت‌می‌کند و روی نقش مخرب اولین فرمانده مسئول دانشجویان افسری تکیه‌می‌کند. آن فرمانده، سروان خسرو روزبهِ آن زمان بود.» (دکتر مهدی مظفری، همان).