سروش سرخوش - ویژه خبرنامه گویا

پیش گفتار : کالبدشکافی یک مرگ تدریجی

چگونه دولت‌ها از درون می‌میرند؟ این فرآیند اغلب نه با یک کودتای پر سر و صدا، که در سکوت و با هجوم یک نیروی درونی رخ می‌دهد که ساختار حاکمیت را از داخل تغذیه و تخریب می‌کند تا تنها پوسته‌ای توخالی از آن باقی بماند. این نوشتار، برای توضیح این پدیده‌ی جهان‌شمول، «نظریه‌ی دولت موریانه» را ارائه می‌دهد؛ فرآیندی که در آن، یک «کارتل امنیتی-اقتصادی»، دولت رسمی و میزبان خود را به تدریج می‌بلعد و آن را به یک ابزار بی‌اراده برای تحقق منافع خود تبدیل می‌کند.


آناتومی «کارتل موریانه» (یک مدل نظری)

یک «کارتل موریانه»، یک نهاد امنیتی است که از طریق یک «چرخه‌ی هم‌افزایی» بسته، دولت میزبان خود را از درون تغذیه و تخریب می‌کند. این چرخه دارای چهار رکن است: یک بازوی اقتصادی که استقلال مالی کامل را از بودجه‌ی دولتی تضمین می‌کند؛ یک بازوی امنیتی-منطقه‌ای که با نفوذ در خارج از مرزها، فرصت‌های اقتصادی جدید برای بازوی اقتصادی خلق می‌کند؛ یک دستگاه اطلاعاتی داخلی که از کارتل در برابر رقبا، افشاگری و هرگونه نظارت محافظت می‌کند؛ و یک ماشین تبلیغاتی که برای تمام این فعالیت‌ها، مشروعیت ایدئولوژیک می‌سازد.


فرآیند «توخالی شدن» (مراحل سه‌گانه‌ی فرگشت)

فرآیند تبدیل شدن یک نهاد امنیتی به یک کارتل موریانه، معمولاً در سه مرحله‌ی تاریخی رخ می‌دهد. مرحله‌ی اول، «مشروعیت‌یابی» است که در آن، نهاد امنیتی در خلال یک بحران ملی (مانند جنگ یا انقلاب) متولد شده و به جایگاه یک قهرمان و ناجی ملی دست می‌یابد. مرحله‌ی دوم، «نفوذ اقتصادی» است که معمولاً در دوران بازسازی پس از بحران، با توجیه «مشارکت در سازندگی» آغاز شده و به تدریج به بلعیدن سیستماتیک اقتصاد منجر می‌شود. و مرحله‌ی سوم، «سلطه‌ی سیاسی» است که در آن، کارتل با تکمیل قدرت اقتصادی و اطلاعاتی خود، کنترل کامل اهرم‌های راهبردی دولت را به دست گرفته و دولت رسمی را به یک کارگزار بی‌اختیار تبدیل می‌کند.


نمونه‌های تاریخی و معاصر؛ از پرایتورین‌ها تا پاکستان

تاریخ، واجد نمونه‌هایی است که در آن، یک نیروی نظامی یا امنیتی، به تدریج دولت میزبان خود را بلعیده است. گارد پرایتوری در روم باستان که با کنترل امنیت امپراتور، به بازیگر اصلی در عزل و نصب او تبدیل شد، یک نمونه‌ی کلاسیک است. در دوران مدرن هم، می‌توان به دو نمونه‌ی برجسته اشاره کرد: ارتش مصر که کنترل بخش عظیمی از اقتصاد این کشور را در دست دارد و به عنوان یک دولت پنهان قدرتمند عمل می‌کند؛ و سازمان اطلاعات پاکستان (ISI) و ارتش آن کشور که با در دست داشتن اهرم‌های اقتصادی و تعریف سیاست خارجی و امنیتی، دولت‌های رسمی و منتخب را به بازیگرانی حاشیه‌ای تبدیل کرده‌اند.