مقدمه:
۴۷ سال از ناپدید شدن امام موسی صدر می‌گذرد، اما این پرونده همچنان از پرابهام‌ترین معماهای تاریخ معاصر خاورمیانه است. روحانی ایرانی ـ لبنانی که صدای اعتدال و گفت‌وگو در منطقه‌ای فرقه‌زده بود، در سفری رسمی به لیبی ناپدید شد؛ سفری که قرار بود میانجی‌گری در بحران فلسطین و لبنان باشد، اما به نقطه پایان حیات سیاسی و شاید زندگی او بدل گشت.
از همان زمان، این پرسش باقی مانده است: آیا قذافی به تنهایی مسئول این جنایت بود یا پای انقلابیون ایران و محافل پنهان قدرت نیز در میان بوده است؟
صدر؛ روحانی فراتر از مرزها
امام موسی صدر با تلفیق کاریزمای دینی و درایت سیاسی، به رهبر بی‌چون‌وچرای شیعیان لبنان تبدیل شد.
• او بنیان‌گذار «جنبش محرومان» بود که بعدها به حزب امل انجامید.
• در اوج جنگ داخلی لبنان، نه تنها برای شیعیان بلکه برای همه فرودستان سخن گفت.
• چنان به پرهیز از فرقه‌گرایی پایبند بود که حتی در کلیساهای مسیحی خطابه می‌خواند.
پیروانش لقب «امام» را به او دادند؛ عنوانی کم‌سابقه برای یک روحانی زنده. چنین جایگاهی، صدر را به صدایی متفاوت در جهان عرب و ایران بدل کرد؛ صدایی که خواهان اعتدال، گفت‌وگو و همزیستی بود.
سفر مرگبار به لیبی
۲۵ اوت ۱۹۷۸، صدر به دعوت معمر قذافی وارد طرابلس شد. شش روز بعد، آخرین بار دیده شد که از هتل محل اقامتش با خودرو دولتی خارج می‌شود. دولت قذافی سال‌ها مدعی بود او به رم پرواز کرده، اما اسناد و تحقیقات بعدی نشان داد این ادعا ساختگی بوده است.
شاهدان و مدارک پراکنده، از جسدی مشکوک در یک سردخانه مخفی در طرابلس گرفته تا شهادت مقامات پیشین لیبی، همگی نشان می‌دهد که صدر هرگز از لیبی خارج نشد. آنچه باقی ماند، سکوت و انکار رسمی و روایتی پرتناقض از سرنوشت او بود.
چرا صدر باید حذف می‌شد؟
پرسش کلیدی این است: چه کسی از حذف امام موسی صدر سود می‌برد؟
1. قذافی و روابط پرتنش
صدر در تلاش بود قذافی را وادار کند حمایت بی‌قیدوشرط خود از سازمان‌های فلسطینی در لبنان را محدود کند. این درخواست می‌توانست منافع راهبردی قذافی را به خطر اندازد.
2. انقلابیون ایران و هراس از اعتدال صدر
در آستانه انقلاب ایران، صدر خطی متفاوت از تندروها دنبال می‌کرد. روایت‌هایی وجود دارد که او حتی نامه‌ای به شاه ایران نوشت و پیشنهاد داد برای کاهش نفوذ افراطیون همکاری کند. چنین موضعی، انقلابیون تندرو را نگران می‌کرد.
صدر می‌توانست مسیر انقلاب را به سمت میانه‌روی تغییر دهد؛ خطری جدی برای پروژه‌ای که خمینی و حامیانش دنبال می‌کردند.
3. معامله پنهان
این فرضیه قوت گرفته است که قذافی، در هماهنگی یا برای جلب اعتماد رهبران تندرو ایرانی، صدر را حذف کرده باشد. به عبارت دیگر، او قربانی پیوند پنهانی میان «مافیای سیاسی نوپای جمهوری اسلامی» و رژیم قذافی شد.
شواهد گمشده و سکوت معنادار
سال ۲۰۱۱، پس از سقوط قذافی، خبرنگاری لبنانی در طرابلس به سردخانه‌ای مخفی دست یافت. جسدی قدبلند و شبیه به صدر را دید و حتی تعدادی فولیکول مو برای آزمایش DNA برداشت. اما نمونه‌ها، پس از تحویل به مقامات حزب امل، به شکل مرموزی «گم» شد.
چرا حزبی که صدر آن را بنیان گذاشت، چنین فرصتی را برای روشن شدن حقیقت از دست داد؟
چرا رهبران کنونی امل همچنان بر زنده بودن او پافشاری می‌کنند، بی‌آنکه مدرکی ارائه دهند؟
این سکوت، خود به معمایی دیگر بدل شده است.
میراث غیبت
ناپدید شدن موسی صدر تنها یک غیبت شخصی نبود؛ غیبتی بود که معادلات خاورمیانه را تغییر داد. او می‌توانست در انقلاب ایران صدای عقلانیت باشد و در لبنان نیرویی برای مهار جنگ داخلی.
اما حذف او، راه را برای غلبه رادیکالیسم هموار ساخت.
امروز، صدر در حافظه شیعیان لبنان همچنان اسطوره‌ای زنده است؛ همانند امام غایب در باور دوازده‌امامی‌ها، حضوری نادیدنی اما الهام‌بخش. هر سال در سالگرد ناپدید شدنش، هوادارانش گرد هم می‌آیند؛ نه فقط برای سوگواری، بلکه برای زنده نگه داشتن پرسشی که بی‌پاسخ مانده است:
چه کسی از خاموش شدن صدای اعتدال موسی صدر سود برد؟
جمع‌بندی:
پرونده امام موسی صدر، بیش از آنکه یک راز تاریخی باشد، آینه‌ای از بازی‌های پنهان قدرت در خاورمیانه است. درهم‌تنیدگی منافع قذافی، انقلابیون ایران و گروه‌های فلسطینی، این روحانی میانه‌رو را به قربانی‌ای بدل کرد که نبودش مسیر منطقه را تغییر داد.
معمای صدر همچنان باز است. شاید روزی حقیقت آشکار شود؛ اما آنچه امروز روشن است، این است که خاورمیانه با غیبت او، صدای عقلانیت و گفت‌وگویی را از دست داد که می‌توانست سرنوشت دیگری برای منطقه رقم بزند.
پارسا زندی (مشاور حقوقی)
عادی‌نمایی بحران به سبک اصلاح‌طلبان حکومتی، امیر دها
دین‌زدگان، رضا فرمند
