در نیمهٔ قرن پنجم میلادی، امپراتوری ساسانی از درون متزلزل بود. روحانیان زرتشتی قدرت مطلق داشتند، اشراف زمین‌ها را قبضه کرده بودند، و مردم در بند مالیات و بی‌عدالتی می‌زیستند. در چنین فضایی، قباد جوان و اصلاح گر به تخت نشست. اما میان روحانیان و اشرافی که علاقهء او به عدل و داد را دوست نداشتند و به فرمان هایش تن نمی دادند اختلاف افتاد. پس در سال ۴۹۶ میلادی، با توطئهٔ روحانیان، از تخت به زیر کشیده شد و در قلعهٔ استخر زندانی‌اش شد.

زندانی که برای خیلی ها پایان است اما برای قباد آغازی دیگر بود. او از زندان تیسفون، در غرب ایران، گریخت، از بیابان‌ها گذشت، و به سوی شرق رفت --به سوی «هپتالیان»، دشمن دیرینهٔ ایران و قاتلان پدرش.

سرزمین هپتالیان در بلخ و بدخشان واقع بود. این قوم، که در تاریخ به نام «هون‌های سفید» نیز شناخته می‌شوند، مردمانی نیمه ‌کوچ‌ نشین، جنگجو و در عین حال منظم بودند. نه قشدی از اشراف داشتند، نه و جمعی به نام روحانیون. قدرت میان قبایل تقسیم می‌شد، و قانون چیزی جز رضایت جمعی نبود.

سه سال بعد، یک سال مانده به پایان قرن ششم میلادی، قباد ، با سپاهی از هپتالیان به سوی ایران ساسانی بازگشت. روحانیون و اشراف غرقه در آز و ناز آماده نبودند و شکست خوردند. قباد پیروز به تیسفون رسید و تاج بر سر نهاد.

اما او دیگر همان قباد پیشین نبود. او در میان هپتالیان به تجربه‌ای دست یافته بود که در تیسفون هرگز نمی توانست آن را بچشد: تجربهء زندگیِ بدون تقدس الاهی قدرت، در جامعه‌ای که رئیس قبیله تنها با رضایت برگزیده می‌شد.

در این میان بخت هم با قباد همراه بود. چرا که در همان زمان، صدایی تازه از درون جامعه برخاسته بود، صدای مردی به نام مزدک بامدادان، مردی که فقر و حرص اشراف را دیده بود و می گفت: «خداوند زمین را برای همه آفریده است، نه برای اندکانی که می‌خورند و می‌اندوزند.» او از عدالت زمینی سخن می‌گفت، نه از ثواب آسمانی. می‌گفت: «شر از انباشت مال زاده می‌شود و راه رهایی، در تقسیم و داد است».

قباد در همان اوان که از تبعید بازگشته بود، مزدک را به دربار فراخواند. و در آن دیدار، تاریخ ایران برای لحظه‌ای مکث کرد -- زیرا در برابر هم، دو چهره ایستاده بودند: چهره قدرت برای تغییر و چهره وجدان برای اخلاقی کردن تغییر. این دیدار را فردوسی به تفصیل بیان کرده است.

خلاصه اش اینکه قباد از مزدک می پرسد: «تو می‌گویی مال باید میان همه تقسیم شود، اما چگونه کشور را نگاه داریم اگر اشراف و سپاه از ما جدا شوند؟»

مزدک پاسخ می دهد: «کشوری که در آن گرسنگی هست، دیگر کشور تو نیست؛ نام واقعی سپاه پادشاه همیشه عدالت است».

و قباد خاموش می ماند. او در چهرهٔ مزدک پژواکی از همان عدالت ساده‌ای را می دید که در کوه‌های شرق، در میان هپتالیان، دیده بود. پس به یاری مزدک، فرمان داد که زمین‌های سلطنتی میان مردم تقسیم شود، مالیات‌ها کاهش یابد، و روحانیانی که زمین و زر اندوخته بودند، پاسخ‌گو شوند.

اما در دل اتحاد این دو مرد شکافی هم پنهان بود: قباد عدالت را می‌خواست تا پادشاهی ادامه یابد، و مزدک عدالت را می‌خواست تا به هرگونه سلطه پایان دهد. قباد اصلاح می‌خواست، مزدک انقلاب. قباد نظم نو می‌جست، مزدک آزادی نو.

آنچه پس از آن پیش آمد دیگر ربطی به شاهزاده رضا پهلوی ندارد. بلکه متعلق به آینده ای است که هنوز نیامده و جایگاه شاهزاده در آن هنوز آشکار نیست.

مهم این است که بدانیم قباد، به عنوان شاهی اصلاح‌گر، در تاریخ ماند بی آنکه در ژرفای روحش سایهٔ مزدک خاموش شده باشد. همانگونه که اندیشهء مزدک در دل مردم زمان های پیش رو باقی و زنده ماند؛ در جنبش خرم دینان، در شعر ناصرخسرو، و در ذهن هر ایرانی که میان دین و داد، داد را برمی‌گزید.

و قباد هم تا پایان عمر با همان پرسشی زندگی کرد که هنوز هم در تاریخ معاصر ایران زنده است: آیا می‌توان هم شاه بود و هم دادگر؟ و آیا می‌توان قدرت داشت و در برابر قدرت ایستاد؟

حال به زمان کنونی برگردیم. در سال ۱۳۵۷، سلطنت پهلوی فرو پاشید. ولیعهد جوان، رضا پهلوی، در تبعید ماند. در قاهره، در مراکش و در آمریکا، و از کاخ به جهان بی‌مرزِ رسانه و گفت‌وگو رسید. او نیز مانند قباد، وارث قدرتی از دست ‌رفته بود، اما نه در جهان شمشیر، بلکه در جهان تصویر. در سال‌های نخست، تصویر او با نوستالژی سلطنت آمیخته بود. اما گذر زمان و تماس با دموکراسی غربی، در ذهن او تحولی پدید آورد. در تبعید، آموخت که در عصر جدید، قدرت نه با فرّه ایزدی، بلکه با «اعتماد مردم» ساخته می‌شود. و به ‌تدریج در مورد «تاج» خاموشی گرفت و بیشتر از «رأی مردم» سخن راند. گفت: «من برای پادشاهی تلاش نمی‌کنم؛ برای آزادی و انتخاب مردم تلاش می‌کنم». و از شاهزاده‌ای پادشاهی خواه به سخنگوی سکولار دموکراسی بدل شد.

و این ها، همه، پژواک همان چیزی است که قباد در دل خود حس کرده بود. و همین نشان از آن دارد که، اگر بخت با ملتی ستم دیده باشد، تبعید می‌تواند قدرتمندان را از قدرت‌خواهی به عدالت‌خواهی برساند. قباد در تبعید به عدالت اندیشید، رضا پهلوی در تبعید به آزادی.

و، توجه کنید که در ژرف‌ترین معنا، عدالت و آزادی دو روی سکهء حقیقت‌اند: آزادی، عدالت درونی است؛ عدالت، آزادی بیرونی.

و اکنون که سخن از بازگشتی اینگونه شگفتی آور رفته است، اجازه می خواهم تا اندکی هم بر مفهوم بازگشت تأمل کنم.

قباد بازگشت؛ با سپاهی از بیگانگان، اما به استقلال رسید و اصلاح کرد. رضا پهلوی هنوز بازنگشته است، اما حدس می زنیم که بازگشت او، اگر رخ دهد، می تواند حاصل جنگ و لشگرکشی نباشد. جرا که در عصر ما، بازگشت نه از دروازهٔ شمشیر، بلکه از دروازهٔ اعتماد ممکن می شود؛ نه برای تخت، که برای مردم.

قباد از شرق آمد و کشور را از درون دگرگون کرد، رضا پهلوی باید از غرب بازگردد و وجدان ملی را زنده کند. اگر قباد توانست در دل نظام شاهنشاهی مفهوم عدالت را زنده کند، رضا پهلوی باید در دل گفتمان دموکراسی، مفهوم مسئولیت اخلاقی قدرت را معنا کند. بی آنکه هنوز برای تحقق این مسئولیت اخلاقی تضمینی وجود داشته باشد.

پس ما با دو منش، دو جهان، اما یک معنا روبروئیم. قباد مرد خطر بود؛ عمل‌گرا و بی‌پروا. رضا پهلوی اما مرد گفت‌وگوست؛ محتاط و متفکر. قباد در جهانی زیست که حقانیت قدرتمندی همچنان از آسمان و خون می‌آمد؛ رضا پهلوی در جهانی زیسته که حفانیت قدرت از انسان می‌آید. اما در عین حال هر دو در یک نقطه به هم می‌رسند: هر دو دریافته اند که قدرت، اگر پاسخ‌گو نباشد، دیر یا زود فرو می‌ریزد.

حانم ها و آقایان،

قصد اصلی من آن است که بگویم تاریخ ایران پر از تبعید است، و گاهی این تبعید ها تنها به بازگشت خشک و خالی تمام نمی شوند، بلکه در آنها امکان پیدایش اندیشهء نوئی نیز وجود دارد.

همانگونه که تاریخ و شاهنامهء فردوسی گواه آنند که زیستن در تبعید از قباد آدمی نو ساخت، اکنون از رضا پهلوی هم مردی ساخته شده که می داند پدر بودن، یعنی خانوادهء ملی را به مهر نگاه داشتن، و رضایت را به عدالت به دست آوردن «رمز پیروزی» است. قباد از تبعید، معنای عدالت را دریافت؛ رضا پهلوی از تبعید، آزادی می‌جوید. یکی توانست بازگردد و ایران را از سلطهٔ روحانیت رها کند، دیگری آرزو می کنیم که باز گردد و، به مدد آدمیانی دموکرات منش و برنامه ای توسعه محور، ایران را از سلطهء همهء ایدئولوژی های تمامیت خواه آزاد سازد.

میان این دو تبعید، پانزده قرن فاصله است، اما معنا یکی است: تبعید می تواند لحظهٔ زایشِ خرد سیاسی باشد. قباد با بازگشت اش نشان داد که «آن ‌که به داد بازگردد، بازگشت اش جاودان است».
و شاید امروز نیز، پس از هزار و پانصد سال، همین سخن بر دل ما بنشیند که: «بازگشت راستین، نه صرفا به تاج است و نه به تخت، بلکه به وجدان مردم است».

خانم ها و آقایان

از اینکه با شکیبائی به سخنانم گوش فرا دادید شکر گزارم و اجازه دهید سخنم را اینگونه به پایان برم که تا قبادها و مزدک های آینده در راهند ایران هرگز نخواهد مُرد.