۱. مقدمه
درک پدیده فساد در جمهوری اسلامی تنها با مطالعه پروندههای مالی یا گزارشهای رسمی ممکن نیست؛ این فساد در بستر یک «اکوسیستم» یا زیستبوم قدرت عمل میکند. اکولوژی فساد ولایی یعنی شبکهای از نهادهای سیاسی، امنیتی، اقتصادی و ایدئولوژیک که فساد را تولید، بازتولید و از آن محافظت میکند. این مقاله در قالبی ژورنالیستی اما منسجم، ابعاد این اکوسیستم را بررسی میکند.
۲. مفهوم اکولوژی فساد
«اکولوژی» در این متن استعارهای است از شبکه روابط، منابع، جریانها و کنشگران که در تعامل با یکدیگر شرایط پایدار برای فساد ایجاد میکنند. فساد در اینجا رفتار فردی نیست؛ بلکه نتیجه وابستگی متقابل نهادهای قدرت و رانت است. اکولوژی فساد افراد را جذب می کند و به فساد می کشد و از او یک عامل مولد فساد مدیریتی می سازد.
۳. عناصر اصلی اکوسیستم فساد
۳.۱ ولایت مطلقه و تمرکز قدرت
نقطه مرکزی اکوسیستم، ساختار ولایت است که:
پاسخگویی را بلاموضوع میکند،
شفافیت را تهدیدی برای «نظام» معرفی میکند،
و تعارض منافع را در دل ساختار قدرت نهادینه میسازد.
تمرکز قدرت باعث میشود رانت و امتیاز به شیوه سلسلهمراتبی توزیع شود.
۳.۲ سپاه و نهادهای شبهدولتی
نهادهای اقتصادی وابسته به سپاه، آستان قدس، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیادهای حکومتی در حکم کلونیهای رانت هستند:
از مالیات معافاند،
به قراردادهای انحصاری دسترسی دارند،
و در مقابل هیچ نهاد مستقل نظارتی پاسخگو نیستند.
۳.۳ گفتمان ولایی قدسی و مصونیت اخلاقی
قدسیسازی قدرت، نقد را «فتنه»، و نظارت را «نفوذ دشمن» معرفی میکند. این روایت گفتمان ولایی:
فساد را پنهان میکند،
انتقادکننده را بیاعتبار میسازد،
و فساد ساختاری را به «ارزشهای انقلابی» پیوند میدهد.
۳.۴ شبکه بوروکراتیک رانتی
امامان جمعه، مدیران امنیتی، مقامات قضایی، شبکه روحانیون حکومتی و مدیران دولتی یک زیستبوم مشترک از وفاداری سیاسی ایجاد میکنند که در آن:
ارتقا از مسیر شایستگی نیست،
بلکه از مسیر وابستگی، اطاعت و خدمات امنیتی-سیاسی است.
۴. سازوکارهای تولید فساد
۴.۱ رانتجویی سازمانیافته
رانتها از طریق:
مجوزهای انحصاری،
دسترسی به ارز ترجیحی،
قراردادهای سپاه در زیرساخت،
پروژههای نفتی و پتروشیمی،
معافیتهای مالیاتی بنیادها
تولید و بازتولید میشوند.
۴.۲ حذف نظارت مستقل
نهادهایی مثل مجلس، دیوان محاسبات، سازمان بازرسی و رسانهها عملاً به بازوی تبلیغاتی و حفاظتی تبدیل شدهاند.
۴.۳ اقتصاد سایه و فعالیتهای غیرشفاف
اقتصاد زیرزمینی، قاچاق سازمانیافته و تجارت غیررسمی پولشویی و فساد را پایدار میسازد.
۵. پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
۵.۱ تشدید نابرابری و سقوط طبقه متوسط
ثروت به نهادهای رانتی جریان مییابد و بخش مولد اقتصاد تضعیف میشود.
۵.۲ فرار سرمایه و مهاجرت نخبگان
بیثباتی، فساد و نااطمینانی سرمایه انسانی و مالی را از کشور خارج میکند.
۵.۳ ناکارآمدی ساختاری
رانت، بهرهوری را نابود میکند و سیاستگذار را از ارزیابی مبتنی بر داده بینیاز میکند.
۵.۴ سلب اعتماد عمومی
فساد گسترده نه فقط اقتصاد، بلکه سرمایه اجتماعی و انسجام جامعه را تباه می کند.
۶. جمعبندی
اکولوژی فساد ولایی مجموعهای از نهادها، ایدئولوژیها و روابط قدرت است که بهطور ساختاری فساد را تولید و حفاظت میکند. این زیستبوم تنها با تغییرات سطحی یا برخورد قضایی اصلاح نمیشود؛ چون فساد محصول معماری قدرت است، نه خطای فردی. گذار از چنین اکوسیستمی نیازمند دموکراتیزهکردن ساختارها، شفافیت واقعی، استقلال نهادهای نظارتی، و پایان قدسیسازی قدرت است.
اندام شناسیِ عظما، مهران رفیعی
سیمکارت سفید و بخشی که بدان پرداخته نشد! بابک خطی
