تخريب خانه تاريخی و ثبت ملی "شمس" با لودر، شرق

صدرا محقق: سريال تخريب خانه‌های تاريخی همچنان در حال اجراست. پايتخت و غيرپايتخت هم ندارد.

خانه صداقت، ساختمان پرچم و خيلی‌های ديگر در تهران، ۷۰ خانه در بافت تاريخی شيراز، بخش زيادی از بافت‌های تاريخی در کاشان و جهرم اخيرا تخريب شده و حالا خبر می‌رسد خانه تاريخی «شمس» در روستای اسفندآباد در نزديکی ابرکوه يزد به دستور شخص بخشدار اين منطقه با لودر با خاک يکسان شد.

خانه شمس همين سه سال پيش در تاريخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۶۳۵۶ به‌عنوان يکی از آثار ملی ايران به ثبت رسيده بود. اما شماره ثبت ملی و ذکر نامش در اين فهرست هم به دادش نرسيد. اين خانه به دليلی که بر کسی معلوم نيست و مسوولان هم درباره‌اش اظهارنظر نمی‌کنند، تخريب شد، تا يکی ديگر از خانه‌های تاريخی ثبت‌شده کشور از اين فهرست منها شود. خانه شمس همزمان با روز عيد قربان تخريب شد. قربانی شدن اين خانه تاريخی در يک روز عيد و تعطيل نشانه خوبی برای ميراث فرهنگی ما نيست.

يکی از فعالان ميراث فرهنگی ابرکوه که نمی‌خواهد نامش گفته شود در اين‌باره به «شرق» می‌گويد: «آقای حجت محمدی بخشدار بخش بهمن عامل اجرايی تخريب خانه مذکور با يک لودر بوده است. اين بنا که با خشت و گل ساخته شده بود، سازه‌ای دو طبقه داشت با يک حياط و از چند اتاق در طبقه هم کف و اتاق‌هايی تابستانه در طبقه بالايی تشکيل می‌شد. نمای اصلی خانه شمس کاهگل بود که رويه آن را با گچ کمی تزيين کرده بودند. اين بنای خشتی جزو ساختمان‌های تقريبا اعيانی در روستا محسوب می‌شد و مالک شخصی داشت، براساس خبرهای منتشر شده تخريب اين خانه بدون اجازه مالک صورت گرفته است. ميراث فرهنگی شهرستان و استان نيز تاکنون عکس‌العمل خاصی نسبت به اين خبر از خود نشان نداده‌اند.»

قدمت خانه تاريخی شمس به دوران قاجاريه می‌رسيد و در ساخت بنايش ويژگی‌های معماری قاجاری ديده می‌شد. پيش از اين تخريب کامل، حياط اين خانه تاريخی نيز به بهانه تعريض کوچه تخريب شده و از بين رفته بود. وقتی اين خانه تاريخی در آخرين روزهای سال ۸۷ به فهرست آثار ملی وارد شد، دوستداران ميراث فرهنگی ابرکوه بر اين تصور بودند که دامنه تخريب‌ها به حياط خلاصه شده و بقيه بنا در امان خواهد ماند. اما تعطيلی و روز جشن عيد قربان امسال همه آن اميد و آرزوها را بر باد داد.

اين خانه متعلق به حاج ميرزا حسن شمس از بزرگان روستای اسفندآباد بود. ابوذر سواری يکی ديگر از فعالان ميراث فرهنگی ابرکوه و روستای اسفندآباد در رابطه با نوع معماری به کار رفته در اين خانه تاريخی می‌گويد: « خانه‌های قديمی روستای اسفندآباد از نظر موقعيت مکانی در جهت قبله قرار دارند. اين جهت‌گيری از لحاظ اقليمی، شرايطی را به وجود آورده است تا فضای تابستانی و اتاق‌های زمستانی به طرزی مفيد پيرامون حياط مرکزی قرار گيرند. حياط، اصلی‌ترين فضای خانه‌های روستاست. حوض آب در وسط حياط قرار گرفته است و باغچه‌ها کنار يا دور تا دور آن، با درختانی که نياز کمی به آب دارند همچون انار، انگور، پسته و انجير علاوه بر ايجاد زيبايی به سرسبزی خانه و تامين سايه و خنکای آن، خشکی هوا را نيز می‌کاهد. به عبارتی همه عناصر متشکله خانه يزدی دست به دست هم می‌دهند تا اقليمی کوچک و قابل زيست برای انسان فراهم کند. حياط خانه‌های روستا مکانی برای انواع بازی‌ها و سرگرمی و تفريح کودکان و نوجوانان است.»

وی می‌افزايد: « در اغلب خانه‌های سنتی زمانی که از در خانه وارد می‌شويم يک راهرو پيش رو است که به آن دالان گفته می‌شود و انتهای اين راهرو به حياط خانه متصل می‌شود. همچنين تالاری جلو اتاق‌های ساختمان وجود دارد که به صورت صفه و ايوان بزرگ نمايان است و محلی برای گذراندن ساعات عصر و شب تابستان است. اتاق‌ها به نام‌های سه‌دری، پنج‌دری و... از هم تفکيک می‌شوند که هر يک در پاسخگويی به نيازهای ساکنان خانه نقش دارند. در اتاق‌هايی که برای زمستان در نظر گرفته شده‌اند، اتاقکی به نام پستو وجود دارد که به صورت يک انبار کوچک است. در قسمت جنوب خانه که پشت به آفتاب است يا به اصطلاح سنرم می‌باشد اتاق‌ها دارای سقف بلندتر و مخصوص تابستان هستند. در طرف‌های شرقی و غربی خانه نيز معمولا حصار، طويله برای نگهداری دام و طيور، دستشويی و آشپزخانه قرار دارد و همچنين اتاقی که به آن تنورخانه گفته می‌شده و مخصوص نان پختن است.»

خانه تاريخی و تخريب شده شمس در اسفندآباد همه اين ويژگی‌ها را داشت، اما چه فايده که حالا به تلی از خاک تبديل شده است و معلوم نيست در آينده قرار است جای آن‌چه چيزی ساخته شود. شهر ابرکوه و روستاهای همجوار آن از جمله اسفندآباد در گذشته بر سر راه ابريشم قرار داشته‌اند.

ابرکوه در قرون قبل و بعد از اسلام اگر گاه و بی‌گاه ذکری از آن به ميان آمده به دليل قرار گرفتن آن بر سرراهی بوده که اين راه از مشرق می‌آمد و به شمال‌غرب می‌رفت و راهی که از جنوب می‌آمد و به آن می‌پيوست يا راهی که به طرف ماوراءالنهر يا در اصطلاح خراسان و ترکستان می‌رفت، سلاطين و حکام در لشکرکشی‌ها از اين شهر عبور يا چند روزی در آن توقف می‌کردند. اين راه چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام مورد استفاده آنان واقع می‌شد، از جمله شاه عباس صفوی که در امتداد اين راه کاروانسراهای متعددی برای استراحت کاروانيان در اين منطقه ساخته است.

بايد اضافه کرد که شاخه اصلی جاده ابريشم به روستای اسفندآباد نزديک‌تر است و اين جاده از بين کوه‌های سفيد و غلات کوه در ۱۲ کيلومتری جنوب اسفندآباد می‌گذشت، به قول برخی افراد سالمند تا چند دهه پيش هنوز آثاری از اين راه پابرجا بوده است و به راه شتر معروف بوده که در قديم موجب اعتبار و رونق اين منطقه بوده، ولی با از بين رفتن اين راه و به فراموشی سپردن آن منطقه ابرکوه، اسفندآباد هم از ارزش و اعتبار افتاده است.