سهم ۵ درصدی زنان در معرفی مشاهير کتب درسی

شرق ، محمدحسين نجاتی: زنان سهم اندک و ناچيزی در تصاوير، اسامی شخصيت‌های حاضر در متون، مولفان و مشاهير حاضر در کتب درسی دارند. براساس پژوهش صورت گرفته در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تربيت مدرس از سوی دکتر علی‌محمد حاضری، عضو هيات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربيت مدرس، شش کتاب درسی در مقاطع راهنمايی و دبيرستان مورد بررسی قرار گرفته است. کتاب‌های مورد بررسی در اين پژوهش در مولفه‌هايی نظير تصاوير، اسامی، مولفان کتاب‌ها، نويسندگان متون درس‌ها و شخصيت‌های حاضر در متون، حضور بسيار گسترده مردان و اندک زنان را نشان می‌دهند. ۹۵درصد تصاوير، ۸۵درصد اسامی، ۹۵‌درصد بزرگان و مشاهير معرفی شده، ۹۳‌درصد نويسندگان و شعرای متون درسی، ۷۶درصد مولفان و گروه برنامه‌ريزان و ۸۷‌درصد شخصيت‌های حاضر در متن دروس را مردان تشکيل می‌دهند. براساس نتايج اين پژوهش از نظر کيفی نيز اين کتاب‌ها مردان را عاقل‌تر، داناتر، قوی‌تر، مديرتر و شايسته‌تر معرفی می‌کنند. زن‌ها اغلب در حال گريه و زاری و ابراز عجز و ناتوانی بوده و کارهای محوله به آنها در سطح بسيار پايين بوده است. در اين پژوهش همچنين تاکيد شده است: بايد پذيرفت که کتاب‌های درسی به‌خصوص ادبيات فارسی، علاوه بر اينکه متاثر از نيت هدفمند مولفان هستند؛ مهم‌تر از آن تحت‌تاثير ميراث ادبی، فرهنگی و تاريخی ايرانيان قرار دارند. ناديده گرفتن نقش زنان در کتب درسی در حالی است که زنان امروز در جامعه ما در عرصه‌های گوناگون اجتماعی فعال شده‌اند. امروز آنان را می‌توان در عرصه‌های ادبی و علمی نظير المپيادها و دانشگاه‌ها، ادارات و مشاغل خارج از خانه، حتی مناصب سياسی و ميادين ورزشی ديد. هر چند اين ميزان از حضور، در مقايسه با مردان قابل قياس نيست؛ اما ناديده گرفتن همين مقدار از اين واقعيت اجتماعی و عدم بازتاب آن در کتاب‌های درسی چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.

مولفان مرد، سه برابر مولفان زن

براساس نتايج‌ اين پژوهش در بخش مولفان و گروه برنامه‌ريزان، از مجموع ۹۷‌نفری که در اين گروه‌ها شرکت دارند؛ ۷۴‌نفر مرد (۷۶درصد) و ۲۳‌نفر زن (۲۴درصد) هستند. حضور مردان سه برابر بيش از زنان است. در اين مورد نيز حضور کم‌رنگی از زنان به‌چشم ‌می‌خورد. البته مشارکت زنان در اين قسمت بيشتر در کارهای صفحه‌آرايی و طراحی است تا تاليف. به طوری‌که از مجموع ۲۶۸‌نفر نويسنده يا شاعر متون درسی اين شش کتاب، ۲۴۸‌نفر مرد (۹۳درصد) و ۲۰‌نفر زن (۷درصد) هستند. سهم حضور مردان در اين بخش از اين کتاب‌ها، بيش از ۱۳ برابر زنان است. در کتاب‌های فارسی دوره‌های راهنمايی و دبيرستان، از مجموع ۱۰۳۳ شخصيت حاضر در متن دروس، ۹۰۰ مورد مرد (۸۷درصد) و ۱۳۳ مورد زن (۱۳درصد) هستند. ميزان حضور شخصيت‌های مرد در متن دروس اعم از داستان‌ها و اشعار و... تقريبا هفت برابر زنان است. در اين مبحث تکرار يک اسم، اهميتی ندارد. هر چند سهم زنان در اين بخش نسبت به بخش اسامی دودرصد افزايش يافته است؛ اما تفاوت چندانی را نشان نمی‌دهد. اين مطلب مويد آن است که نسبت اسامی مذکر به مونث، همخوانی نزديکی با نسبت تعداد شخصيت‌های مذکور دارد.

۶۷درصد زنان کودک يا عشايرند

از ۱۸ چهره زن به تصوير درآمده در اين شش کتاب، چهار مورد مربوط به دختران خردسال و هشت چهره مربوط به زنان عشاير است. بنابراين ۶۷درصد زنانی که چهره آنها در اين کتاب‌ها به نمايش درآمده کودک يا عشايرند. دو چهره زن نيز در يک نقاشی مربوط به پنج قرن پيش ديده می‌شوند که در گوشه‌ای، به‌طوری که ديده نشوند به مجلس بحث فقها گوش می‌دهند. چهره زن ديگری که در کتاب فارسی دوم دبيرستان ديده می‌شود کنيزی است که در حال پذيرايی از تعدادی مرد است. در دو تصوير ديگر در اين کتاب‌ها، زنانی را می‌توان ديد که از شوهر يا پسر خود در حال خداحافظی هستند تا آنها را راهی جبهه کنند.

حضور در راهپيمايی، تنها حضور اجتماعی زنان

بررسی‌های کيفی در اين پژوهش نشان می‌دهد، تنها تصويری که در اين کتاب‌ها حضور اجتماعی زنان را نشان می‌دهد؛ مربوط به شرکت آنها در راهپيمايی است. (فارسی دوم راهنمايی، ۱۹) در تصاوير اين کتاب‌ها، عبادت رابطه‌ای مردانه است. در چندين تصوير، مردان در حال راز و نياز ديده می‌شوند؛ درحالی‌که هيچ زنی مشغول عبادت به تصوير کشيده نشده است. در اين قسمت از پژوهش نيز نتايج مشابه و قابل تاملی به‌دست آمد. حضور مردان در تمام صحنه‌های اجتماعی، مشهود و چشم‌گير است. مردان در راس هرم سياسی، علمی، ادبی، نظامی و حماسه‌سازی قرار دارند. همه سرچشمه‌های قدرت، چه در محيط خانه و چه در اجتماع، به آنها ختم می‌شود. قهرمان اکثر داستان‌ها و اشعار مرد است. مردها در بيرون خانه و در همه ميدان‌های اجتماعی حضور دارند. در اغلب داستان‌ها و اشعار شخصيت‌ها مرد هستند. مردها در بيرون خانه و در همه ميدان‌های اجتماعی حضور دارند. در اغلب داستان‌ها و اشعار مربوط به فصل ادبيات پايداری در اين کتاب‌ها، پسری قهرمان قصه است و اوست که بايد جانشين شايسته‌ای برای پدر شود. مهم‌ترين نقشی که برای زنان تعريف می‌شود خانه‌داری است که آن هم از نظر نويسندگان اين کتب اهميت چندانی ندارد تا به عنوان يک موضوع مهم، داستانی در مورد آن نوشته شود و دختری برای رسيدن به آن تلاش کند. زن‌ها در پايين‌ترين سطح اجتماعی قرار گرفته‌اند. در اغلب موارد آنها در حال انجام کارهای خانه هستند. نقش مادری آنها بسيار برجسته می‌شود. زن‌ها در عرصه بيرون از خانه کمتر ديده می‌شوند. تنها در چند مورد حضور آنها در راهپيمايی‌ها مورد تاکيد قرار می‌گيرد. آنها در نقش‌های سنتی تعريف می‌شوند. زنان عشاير و روستايی نمود پر رنگ‌تری از بقيه زنان در اين متون دارند. هيچ زن کارمند يا شاغل امروزی در اين متون حضور ندارد. تنها زن شاغل در اين کتاب‌ها يک معلم خارجی است (ادبيات فارسی اول دبيرستان، ۱۴۵). زن‌ها در اين متون انسان‌هايی معمولی، ‌گاه بی‌سواد و خرافاتی، گاهی کنيز و اکثرا مادری دلسوز و خانه‌دار هستند. حتی در داستان سووشون، زری که با ابهت و شکوه خاصی از بين مزارع و سوار بر اسب می‌گذرد؛ وقتی به شوهرش می‌رسد، شوهر او را بغل زده و پياده می‌کند تا زری تمام شکوهش را به همسرش واگذارد و خودش موجودی ظريف جلوه کند: «يوسف... به پيشوازش می‌آيد. بغلش می‌زند و از اسب به زمين می‌گذاردش» (ادبيات فارسی دوم دبيرستان، درس ۷).

معرفی ۷۰ ‌نفر از مشاهير مرد و يک چهره علم و ادب زن

همچنين در اين شش کتاب ۷۱نفر از مشاهير علم و ادب، همراه با تصاويرشان معرفی شده‌اند که از اين تعداد ۷۰‌نفر مرد و تنها يک زن با چهره معرفی می‌شود که پروين اعتصامی است. در مبحث معرفی مشاهير و بزرگان در متن دروس (بجز آنهايی که در ابتدای هر درس در بخش تاريخ ادبيات شناسانده شده‌اند)، تنها دو زن در اين کتاب‌ها وجود دارند. يکی از آنها پروين اعتصامی است که در يک صفحه، به‌اختصار معرفی می‌شود. در اين بيوگرافی کوتاه با عنوان «مرواريدی در صدف»، بيشتر از آنکه به معرفی پروين پرداخته شود؛ بر نقش مراقبتی و حمايتی پدرش و اينکه چون مرواريدی در صدف از وی مواظبت می‌کرد، تاکيد شده است. (فارسی اول راهنمايی، ۱۰۴) زن ديگر، «هلن کلر» است که نابينا و کر و لال بوده و با تلاش توانسته، مدارج علمی را طی کند و يک نويسنده شود. در مقابل معرفی اين دو زن، ۳۸ مرد در متن دروس معرفی می‌شوند.

جای خالی معرفی بانوان بزرگ دين اسلام

در متون و اشعار بسياری در اين کتاب‌ها به بزرگان دين و مدح آنها پرداخته شده است. بزرگانی چون حضرت محمد(ص)، ‌اما علی(ع)، امام حسين(ع)، حضرت عباس(ع) و... که همگی مرد هستند. بسيار جای تعجب است که در هيچ درسی حتی به بانوان بزرگ دينی نيز پرداخته نشده است.